કોણ છે આ કલાકાર અને કેમ હું ન્યુ ઓર્લીન્સ શ્રેણીમાં તેમનાં વિષે એકદમ અભિભૂત થઈને વાત કરતી રહી હતી?! બૅન્કઝી, તેમનું આર્ટ, તેમની સાથે જોડાયેલી વાતો / વાર્તાઓ બધું એટલું રસપ્રદ છે, મને આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે, આપણાં પ્રખ્યાત લેખકોએ તેમનાં વિષે ઑલરેડી લખી નથી નાંખ્યું! સાથે સાથે એ વાતનો આનંદ પણ છે કે, આ ખજાનો આપણી ભાષામાં ખોલવાનો મોકો મને મળ્યો છે. :)

બૅન્કઝી દુનિયાનાં સૌથી પ્રખ્યાત સ્ટ્રીટ-આર્ટિસ્ટ છે. કદાચ આજની તારીખે એકવીસમી સદીનાં સૌથી પ્રખ્યાત અને મહત્ત્વનાં કલાકાર અને તરીકે તેમની ઓળખાણ આપીએ તો તે પણ અતિશયોક્તિ નહીં જ હોય. બૅન્કઝી તેમનું શેરીનું નામ (street name) છે, જેમ લેખકોનાં તખલ્લુસ હોય તેવી રીતે. આ નામથી તેઓ પોતાનું કામ કરે છે પણ, તેમનું સરકારી નામ કોઈને નથી ખબર. તેમનો ચહેરો તેમનાં અંગત વર્તુળ સિવાય કોઈએ નથી જોયો. તેઓ કોણ છે તેનાં વિષે ઘણી ધારણાઓ છે પણ, ચોક્કસપણે ક્યાંય કોઈ ઉલ્લેખ નથી. તેમની કોઈ એવી ખાસ સિગ્નેચર પણ નથી, જે જોઈને કોઈ પણ આસાનીથી કહી શકે કે, આ બૅન્કઝીનું જ કામ છે. ફક્ત કલાનાં ખરા જાણકાર અને વિવેચકો ઓળખી શકે તેવી તેમની એક આગવી સ્ટાઇલ છે. આમ, તેમનું કામ જ તેમની ઓળખાણ અને સિગ્નેચર પણ છે.

તેઓ 1990થી કાર્યરત હોવાનું માનવામાં આવે છે અને તેમનું આર્ટ દુનિયાની નજરમાં આવેલું છે લગભગ છેલ્લા એક દશકથી. હું માનું છું કે, કળામાં બે બાબતોનું સૌથી મહત્ત્વનું સ્થાન છે – એક છે એ કે, તમે શું કહેવા માંગો છો અને બીજું છે તમે એ વાત કેટલી સારી રીતે કહી શકો છો, તમારાં ક્રાફ્ટ / કારીગરી / ટેક્નિકલ એબિલિટી વડે. આ બેમાંથી એક હોય ત્યારે કલાકાર શ્રેષ્ઠ કહેવાતો હોય છે અને બંને હોય ત્યારે મહાન. બૅન્કઝી પાસે બંને છે. સ્ટ્રીટ આર્ટ આમ પણ વર્ષોથી એક alternative art form (મુખ્ય પ્રવાહથી અલગ દિશામાં ચાલતી કળા) તરીકે, અનેક પ્રકારનાં અન્યાય વિરુદ્ધ સામાન્ય જનતાનાં અવાજ તરીકે વપરાતું આવ્યું છે અને બૅન્કઝી એ માધ્યમને સારામાં સારી રીતે ઉપયોગમાં લે છે. તેમનાં આર્ટમાં સામાન્ય રીતે બે મોટી થીમ્સ જોવા મળે છે – એક છે દુનિયામાં થતાં શોષણ, દમન અને અન્યાય તરફ પોતાનાં આર્ટ વડે લોકોનું ધ્યાન દોરવું, જેનાં માટે તેઓ સૌથી વધુ પ્રખ્યાત છે અને બીજી છે અકલ્પનીય સ્થળોએ અકલ્પનીય વિષયો એ રીતે દોરવાં કે, બહુ ધ્યાનથી જુઓ તો જ એ દેખાય. બાકી ખબર ન પડે કે, અહીં કોઈએ કૈં દોર્યું છે. તેમની આ બીજી થીમ બહુ મજેદાર છે. તેમનો એક ઉંદર બહુ પ્રખ્યાત છે અને બીજો છે તેમનો સિગ્નેચર વાંદરો. દુનિયામાં ઘણી બધી જગ્યાએ તેઓ પોતાનો નાનો ઉંદર મૂકી આવે છે. કોઈ વખત કોઈક દીવાલનાં નીચેનાં ખૂણે, કોઈ વખત ન્યુ યોર્કનાં મૅનહૅટનનાં સતત ટ્રાફિકથી ભરેલા રહેતા એક ચાર રસ્તા પર આવેલી એક મોટી ઘડિયાળ પર!

• 

• 

પેંગ્વિન બુક્સ ઑસ્ટ્રેલિયાએ ‘વૉલ ઍન્ડ પીસ’ નામનું એક પુસ્તક છાપ્યું છે જેનાં લેખક બૅન્કઝી પોતે છે. તેમાં તેમણે કહ્યું છે કે, નાના હતા ત્યારે તેઓ પોતાનું કામ એક બેઠકમાં પૂરું ન કરી શકતા અને બહુ સમય લાગે તો પોલિસ દ્વારા પકડાવાનો ભય રહેતો (ગ્રાફિટી અને મ્યુરલ્સ બનાવવા મોટાં ભાગનાં દેશોમાં દશકોથી ગેરકાનૂની છે) એટલે તેમણે પોતાનાં આર્ટનાં સ્ટેન્સિલ બનાવીને તેને ઠેર ઠેર ચોંટાડવાનું શરુ કર્યું. સ્ટેન્સિલ એટલે એક પ્રકારનું સ્ટિકર. બૅન્કઝીને જે કૈં, જેવું, અને જેટલું દોરવું છે એ તેઓ એક ખાસ પ્રકારનાં મટીરિયલ પર બનાવી લે. બૅન્કઝી (અને દુનિયાનાં ઘણાં સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સ) આવાં સ્ટેન્સિલ્સ સામાન્ય રીતે ‘એસિટેટ શીટ’ પર બનાવે છે. એસિટેટ શીટ એક પ્રકારનું પ્લાસ્ટિક છે. આ શીટ લાંબાં સમય સુધી ફાટતી નથી અને તેને ભેજ પણ નથી લાગતો. આમ, કોઈ પણ પીસ બનાવવાનું તમામ કામ તેઓ પોતાનાં વર્કશોપમાં, ખાનગી રીતે કરે અને તેમને યોગ્ય લાગે ત્યારે આ આર્ટ-વર્કને જે-તે જગ્યાએ દીવાલ પર ચોંટાડી દે. આ રીતે નિયત સ્થળે, ખુલ્લામાં વધુ સમય રોકાવું ન પડે અને ચોંટાડવા જેટલો સમય જ જે-તે સ્થળ પર આપવાનો રહે અને પકડવાની શક્યતા ઓછી રહે! આ જ તથ્યમાં બૅન્કઝીની ગોપનીયતાનું કારણ પણ સમાયેલું છે. જેને જાણતા ન હો તેને જેલમાં કઈ રીતે નાખો!

બૅન્કઝીનાં કામની બીજી એક વિશેષતા (કે કરુણતા) એ છે કે, તે લાંબો સમય ટકતું નથી. સ્ટ્રીટ આર્ટની દુનિયામાં defacing બહુ થતું રહે છે. ડીફેસિંગ એટલે કોઈ કલાકારનાં કામ પર અન્ય કલાકાર પોતાની ગ્રફિટી કે પોતાનું મ્યુરલ બનાવીને મૂળ કામને ઢાંકી દે તે ઘટના. બૅન્કઝીનાં કામ પર આવું ડીફેસિંગ બહુ થાય છે અને ડીફેસિંગ ન થાય તો એ આર્ટ સીધું ચોરાઈ જાય! ચોરાય પણ કેવી કેવી રીતે! અમેરિકનાં ન્યુ ઓર્લીન્સ શહેરમાંમાં બૅન્કઝીનાં જે ત્રણ મ્યુરલ બચ્યાં છે, તેમાંથી એક જે દીવાલ પર બનાવવામાં આવ્યું છે તે દીવાલનો એક આખો કટકો તોડીને ચોરી જવાનો પ્રયત્ન થયેલો! આ તો ભલું થાઓ એ મ્યુરલની સામે આવેલી દુકાનનાં કર્મચારીનું, જેને કઈંક ખોટું થઇ રહ્યું હોવાની આશંકા લાગી અને તેણે પોલીસને ફોન કર્યો, જેનાં કારણે એ દીવાલ તથા બૅન્કઝીનું એ મ્યુરલ બચી ગયાં અને ચોરની ધરપકડ થઇ.

આ ઘટના વિષે વાંચીને સ્વાભાવિક રીતે જ સવાલ થાય કે, એવું શું છે બૅન્કઝીનાં આર્ટમાં કે, લોકો તેની ચોરી કરવા માટે આટલી બધી મહેનત કરે? ટૂંકો અને સરળ જવાબ છે, પૈસા – બૅન્કઝી આર્ટની દુનિયામાં એટલો પ્રખ્યાત થઇ ચુક્યો છે કે, એ બે લીટા કરીને વેંચવા મૂકે તોયે લાખોમાં વેંચાય! પણ, લાંબો અને રસપ્રદ જવાબ જોઈતો હોય તો આગળ વાંચો. 2002માં બૅન્કઝીએ ‘ગર્લ વિથ આ બલૂન’ નામની એક સિરીઝ શરુ કરી હતી. આ પીસનો વિષય છે આઠ-દસ વર્ષની એક બાળકી અને દિલનાં આકારનો એક ફુગ્ગો. છોકરીએ ફુગ્ગો પકડવા માટે હાથ લંબાવ્યો છે અને ફુગ્ગો તેનાં હાથની પકડથી દૂર, છોકરીથી દૂર જતો, હવામાં ઉડતો દેખાય છે. એકદમ સરળ, દરેકને સમજાય અને દરેકે ક્યારેક તો અનુભવી જ હોય તેવી આ લાગણી છે. હૃદયનું, નરમાશનું હાથમાંથી છટકી જવું. ઊંચી કક્ષાની સુંદર કવિતાની જેમ દરેક વ્યક્તિ માટે આ આર્ટનો અલગ અલગ મતલબ પણ છે. છોકરી હૃદય સાથે રમી રહી છે? તેનાં હાથમાં ક્યારેય હૃદય આવ્યું જ નથી અને તોયે તેને પકડવાનો પ્રયત્ન કરી રહી છે? હૃદય તેનાં હાથમાં જ હતું અને અચાનક હવાને કારણે છટકી ગયું છે? બૅન્કઝીએ આ આર્ટનો ઉપયોગ પણ ખૂબ ચતુરતાથી કર્યો છે.

2002માં યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનાં અલગ અલગ ભાગોમાં આ આર્ટવર્ક દેખાયું. પછી 2005માં પેલેસ્ટાઇનમાં ‘વેસ્ટ-બૅન્ક બેરીયર’ ઊભું કરવામાં આવ્યું તેનાં વિરોધમાં, 2014માં સીરિયાનાં રેફ્યુજી ક્રાઈસિસ વખતે અને 2017નાં યુકેનાં ઇલેક્શનમાં પણ આ આર્ટનો ઉપયોગ કરીને બૅન્કઝીએ આ જટિલ વિષયો પર પોતાની પોલિટિકલ કોમેન્ટરી કરી. આ સંદર્ભે તેનો ઉપયોગ થયા પછી આ મ્યુરલ પ્રેમ અને નરમાશનાં હાથમાંથી છટકી જવાનું પ્રતીક બની ગયું, પીડાનું અને પીડિતોનું પ્રતીક બની ગયું. અને પછી 2018માં સોથબી નામની એક કંપનીએ આ શ્રેણીનાં એક સ્ટેન્સિલને વેંચવાનો પ્રયત્ન કર્યો!

હરાજીમાં 1.4 મિલિયન પાઉન્ડ / 14 લાખ પાઉન્ડમાં આ પીસ વેંચાયો. હરાજી પુરી થઈને પીસ વેંચાઈ ગયા પછી એ પેઇન્ટિંગની ફ્રેમમાંથી એક અલાર્મ સંભળાયો અને ફ્રેમની અંદર છૂપાયેલું એક શ્રેડર પેઇન્ટિંગને ફાડવા લાગ્યું. ખરીદદારનાં સદ્નસીબે પેઇન્ટિંગ આખું ન ચિરાયું અને એક સમયે શ્રેડર અટકી ગયું. આ ઘટનાની સ્વાભાવિક રીતે જ મીડિયામાં બહુ ચર્ચા થઇ અને અડધાં ચિરાયેલાં એ બેન્કઝી ઓરિજિનલની કિંમત રાતોરાત 50% વધીને 20 લાખ પાઉન્ડ થઇ ગઈ!

કહેવાની જરૂર ખરી કે, આ કામ બૅન્કઝીએ પોતે કર્યું હતું? પોતે કર્યું હોવાની સાબિતી આપતો એક વિડીયો પાછળથી તેમણે ઇન્સ્ટાગ્રામ પર મૂક્યો અને તેની નીચે લખ્યું “A few years ago, I secretly built a shredder into a painting… in case it was ever put up for auction.”. થોડાં સમય પછી પોતાની રમૂજી સ્ટાઇલમાં બીજો પણ એક વીડિયો મૂક્યો અને નીચે લખ્યું “In rehearsals it worked every time…”. તેમનું તાત્પર્ય હતું આખાં પેઇન્ટિંગનાં લીરે લીરાં કરી નાંખવાનું પણ, પ્રેઝન્ટેશનનાં દિવસે જ લાઈવ ડેમો ન ચાલે તેવું કૈંક તેમનાં શ્રેડર સાથે થયું. લોકો માને છે કે, આ ઘટના બની ત્યારે બૅન્કઝી પોતે ઓડિયન્સમાં બેઠા હતા અને આ આખી ઘટનાનો વીડિયો લઇ રહ્યા હતા. એટલું જ નહીં, તેમણે આ ઘટના વિષે એક વીડિયો પણ બનાવ્યો!

સ્વાભાવિક રીતે જ બૅન્કઝીને આટલી ખ્યાતિ મળ્યા પછી તેમનાં નામે પૈસા કમાવા માટે પણ ઘણા ‘કલાકારો’ બજારમાં આવી જવાનાં અને સોથબી જેવા ઓક્શન-હાઉઝને પોતાની પાસે બૅન્કઝીનું ઓરિજિનલ કામ હોવાનું કહીને તેમની પાસેથી તગડી રકમ વસૂલવાનો પ્રયત્ન કરવાનાં. પણ, બૅન્કઝીએ એ રોકવાની વ્યવસ્થા પણ કરી રાખેલી છે. પેસ્ટ કંટ્રોલ નામની એક વેબસાઇટ તેઓ (કે તેમનાં ચાહકો) ચલાવે છે જે બૅન્કઝીનાં કામની ખરાઈ સાબિત કરતું એકમાત્ર ઓર્ગનાઇઝેશન છે. તમે તેમને તમારી પાસે આવેલાં આર્ટ વિષે માહિતી મોકલો એટલે તેઓ તમને એ પીસ ખરેખર બૅન્કઝીએ બનાવેલો છે કે નહીં તે ચકાસી આપે. તેમની પાસે બૅન્કઝીનાં વિવિધ આર્ટનાં માલિકોનાં નામનો એક ડેટાબેઝ પણ છે. જો તમે ચકાસવા આપેલો પીસ ખરેખર બૅન્કઝી ઓરિજિનલ હોય તો તેઓ અમુક રકમ લઈને તમને સાબિત કરી આપે અને પોતાનાં ડેટાબેઝમાં એ પીસનાં નવાં માલિક તરીકે તમારું નામ નોંધાઈ જાય. જો ઓરિજિનલ ન હોય તો તમારે તેમને કોઈ પૈસા ન આપવા પડે.

જેમ બૅન્કઝીનાં આર્ટનાં ચોર અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે એ રીતે બૅન્કઝીનાં જાહેર,ફ્રીઆર્ટને જાહેર અને ફ્રી રાખવા માટે સતત મથતા રહેતા ઉદાર લોકો પણ છે. આવાં ત્રણ પીસ વિના મૂલ્યે હું ન્યુ ઓર્લીન્સમાં જોઈ શકી, જેની મેં સપનામાં પણ કલ્પના નહોતી કરી! આ ત્રણેની સાચવણી જૂદા જૂદા લોકો સ્વખર્ચે, પોતાનો ઘણો બધો સમય આપીને કરે છે. તેમાંનું જે સૌથી પ્રખ્યાત છે – જેમાં એક છોકરી એક છત્રી પકડીને ઊભી હોવા છતાં વરસાદ તેને ભીંજવી નાખે છે, તેનાં ક્યુરેટર સાથે હું સોશિયલ મીડિયાનાં પ્રતાપે કનેક્ટ થઇ શકી. તેમનું નામ છે જેસી ઝૂફ્લે અને આ પીસની જાળવણી પાછળ તેઓ કેટલી મજૂરી કરે છે તે તમે આ આલ્બમમાં જોઈ શકો છો.

અને આ બધાં દેકારા વચ્ચે પણ આ બધાં દેકારાથી અલિપ્ત રહીને બૅન્કઝી સતત પોતાનું કામ કર્યે જાય છે. તેમનાં સારામાં સારા પીસ ઘણી વખત ચોવીસ કલાક પણ ટકતાં નથી પણ, બૅન્કઝી તેમને જાહેરમાં મૂકીને તરત ઇન્સ્ટાગ્રામ પર એ આર્ટવર્કનો ફોટો મૂકી દે છે જેથી આપણાં જેવા ગરીબો ઓછામાં ઓછું તેનો ફોટો માણી શકે.

• 

• 

• 

• 

આ ઉપરાંત તેમનાં માનવતાવાદી કામ પણ સતત ચાલુ રહે છે. ઑગસ્ટ 2020માં તેમણે આફ્રિકન રેફ્યુજીઓ માટે એક બોટ ફાઇનાન્સ કરી હતી જેનાં દ્વારા તેઓ યુરોપ પહોંચી શકે અને જીવી શકે. આ બોટ પર ફરીથી તેમની ‘girl with baloon’ જોવા મળી હતી, આ વખતે રૂપ બદલીને. છોકરીએ લાઈફ-વેસ્ટ પહેર્યું છે અને દિલનાં આકારનો ફુગ્ગો દિલ આકારની લાઈફ-બોટ બની ગયો છે. :)

તેમનાં વિષે વધુ જાણવા માંગતા હો તો તમે એક્ઝિટ થ્રુ ધ ગિફ્ટ શૉપ નામની એક ડૉક્યુમેન્ટરી પણ જોઈ શકો છો. 2010માં બનેલી આ ડૉક્યુમેન્ટરી છે થોડી વિચિત્ર પણ, તેમાં ગ્રાફિટી અને મ્યુરલ્સ બનાવતાં સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સ વિષે, તેમની કામ કરવાની પદ્ધતિ વિષે માહિતીનો ખજાનો છે.

વર્ષ 2012માં મેં એક લેખ વાંચ્યો હતો જેનું ટાઇટલ હતું – ‘No, you are not entitled to your opinion‘ . આ લેખની લિન્ક મેં 2013માં લખેલાં એક નિબંધનાં રેફરન્સમાં શેર પણ કરી હતી અને તેનો અનુવાદ કરવાની ઈચ્છા પણ જાહેર કરી હતી. એ લખાયાનાં 7 વર્ષ પછી વૉટ્સઍપ ફૉર્વર્ડસ, ફેક ન્યૂઝ વગેરેનાં કારણે આપણી દુનિયા, આપણી ચર્ચાઓ, બધું જ એટલું બધું બદલાઈ ગયું છે કે, આ નિબંધ જાણે કોઈએ ગઈ કાલે જ છાપ્યો હોય તેટલો સુસંગત છે અને દરેકે વાંચવા જેવો પણ. વધુમાં વધુ લોકો આ વાંચી શકે એ માટે તેનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરીને અહીં મુકવાનો આ નાનકડો પ્રયાસ છે.

---

દર વર્ષે હું મારા વિદ્યાર્થીઓ માટે બે વસ્તુઓ કરવાનો પ્રયત્ન કરું છું. તેમાંનું પહેલું એ કે, હું તેમને “ફિલોસોફર્સ” કહીને સંબોધું છું – મને ખબર છે કે, આમ કરવું થોડું ચાંપલું છે પણ હું એ આશાથી તેમને આ રીતે સંબોધું છું કે, આમ કરવાથી તેઓ અભ્યાસમાં સક્રિયપણે રસ લઇ શકે.

બીજું, હું તેમને કંઇક આવું કહું છું – “હું માનું છું કે, તમે બધાંએ એવું સાંભળ્યું હશે કે, ‘દરેકને પોતાનો અભિપ્રાય ધરાવવાનો અધિકાર છે’. કદાચ તમે પોતે પણ ક્યારેક આમ બોલ્યા હશો. કદાચ કોઈ દલીલને આગળ વધતી રોકવા માટે કે માટે તમે આમ કહ્યું હશે. પણ, આ ક્લાસમાં દાખલ થતાવેંત આ વિધાન સત્ય ન માનવું. કોઈ પણ મંતવ્ય ધરાવવા પર તમારો અધિકાર નથી, ફક્ત કોઈ પણ તરફની દલીલ રજૂ કરવા પર જ તમારો અધિકાર છે.”

થોડું વધારે પડતું લાગે છે? કદાચ સામાન્ય વ્યવહારમાં તેવું છે પણ ખરું. પણ, તત્ત્વજ્ઞાન(Philosophy)નાં શિક્ષકોની એ ફરજ છે કે, એ પોતાનાં વિદ્યાર્થીઓને વ્યવસ્થિત દલીલ બનાવતા, એ દલીલનાં સમર્થનમાં તર્ક રજુ કરતા શીખવે અને સાથે તેમને એ પણ પારખતા શીખવે કે, ક્યારે કોઈ માન્યતા અસમર્થનીય બની ગઈ છે અને તેનો કોઈ વ્યવસ્થિત બચાવ રહ્યો નથી માટે એ બચાવ કરવા યોગ્ય નથી રહી.

“દરેકને પોતાનો અભિપ્રાય ધરાવવાનો અધિકાર છે” આ તર્કની સૌથી મોટી તકલીફ એ છે કે, મોટા ભાગે તેનો ઉપયોગ એવી માન્યતાઓને સંઘરી રાખવામાં થાય છે જે બિલકુલ ત્યજવા યોગ્ય હોય છે. “હું જે ઇચ્છું તે બોલી અને વિચારી શકું છું” તેવી ભાવનાનું એ સમાનાર્થી બની જતું હોય છે અને આવી ભાવનાથી દલીલો કર્યે રાખવી અસભ્ય છે. આવી માનસિકતા ધીમે ધીમે કોઈ પણ વિષયનાં વિશેષજ્ઞ અને તેનાં પર વિવાદ કરતી કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિને સમાન દરજ્જો આપવા લાગે છે જે, બિલકુલ અયોગ્ય છે અને એ આપણી જાહેર ચર્ચાઓનો હાનિકારક ભાગ બનતું જાય છે.

પહેલા તો, ‘અભિપ્રાય’ શું છે?

પ્લૅટોએ અભિપ્રાય, સામાન્ય લોક-માન્યતા, અને ચોક્કસ જ્ઞાન વચ્ચેનો ભેદ સમજાવ્યો હતો અને આજે પણ એ તફાવત સાંપ્રત છે. “1 + 1 = 2″ની સાપેક્ષ “ચોરસ વર્તુળ અસ્તિત્ત્વ નથી ઘરાવતાં” એ એક એવો અભિપ્રાય છે જેમાં વ્યક્તિગત સમજણ પ્રમાણે ભેદ હોઈ શકે અને તેથી તેમાં અનિશ્ચિતતા છે. પણ, “અભિપ્રાય”નાં દાયરામાં વ્યક્તિગત પસંદ કે રુચિ, જનસામાન્યને અસર કરતાં વિષયો જેવાં કે, સલામતી, રાજકારણ અને ટેક્નિકલ કુશળતાને લાગતાં વિષયો જેવાં કે, કાયદાકીય કે વૈજ્ઞાનિક મંતવ્ય સુધીનાં તમામનો સમાવેશ થાય છે.

અહીં પહેલા પ્રકારનાં મત વિષે આપણે દલીલ ન જ કરી શકીએ. હું જો આગ્રહપૂર્વક એવું કહ્યા કરું કે, સ્ટ્રૉબેરી આઈસક્રીમ ચૉકલેટ કરતાં વધુ સારો છે તો હું મૂર્ખ સાબિત થાઉં. પણ, તકલીફ ત્યાં છે કે, આપણે ઘણી વખત બીજા અને ત્રીજા પ્રકારનાં ઉદાહરણોમાં દર્શાવેલાં અભિપ્રાયોને પણ એ જ રીતે દલીલનાં ક્ષેત્રની બહાર ઠેરવી દઈ છીએ જે રીતે વ્યક્તિગત પસંદગીની બાબતો (જેમ કે, ચૉકલેટ vs. સ્ટ્રૉબેરી આઇસક્રીમ) હોય છે. કદાચ આ પણ ઘણાં બધાં કારણોમાંનું એક છે કે, ઉત્સાહી નવાં નિશાળીયાઓ એવું વિચારવા લાગે છે કે, ‘ક્લાયમેટ ચેન્જ’ અને ‘રોગપ્રતિકારક શક્તિ’ જેવાં વિષયોનાં નિષ્ણાત તેવા વૈજ્ઞાનિકો અને ડૉક્ટરો સાથે અસહમત થવાનો તેમને અધિકાર છે અને તેમનાં અભિપ્રાયનો આદર પણ થવો જોઈએ.

મેરિલ ડોરી ‘ઑસ્ટ્રેલિયન વૅક્સિનેશન (રસીકરણ) નેટવર્ક’ની અધિપતિ છે જે, તેનાં નામથી તદ્દન વિરુદ્ધ, આ સંસ્થા જોરશોરથી રસીકરણ-વિરોધનું કામ કરે છે. મિસ ડોરી પાસે કોઈ પણ પ્રકારની તબીબી લાયકાત ન હોવા છતાં તે દલીલ કરે છે કે, જો બોબ બ્રાઉન વૈજ્ઞાનિક ન હોવા છતાં ‘ન્યુક્લિયર પાવર’નાં વિષય પાર ટિપ્પણી કરી શકે, તો રસીનાં વિષય પાર પોતાનો મત આપવાની છૂટ તેને પણ હોવી જોઈએ. ખરેખર તો બોબ બ્રાઉન જ્યારે એ વિષય પર કૈં બોલે ત્યારે કોઈ તેમને પરમાણુ વિજ્ઞાનનાં નિષ્ણાત તરીકે નથી સાંભળતું; બ્રાઉન એ વિજ્ઞાનને લગતી સરકારી નીતિઓ પર ટિપ્પણી કરવાનું કામ કરે છે, નહીં કે, એ વિજ્ઞાન પરની ટિપ્પણીઓ.

તો પોતાનો મત ધરાવવાનાં ‘અધિકાર’નો શું મતલબ છે?

જો “દરેકને પોતાનો અભિપ્રાય ધરાવવાનો અધિકાર છે” એ વિધાનનો અર્થ ફક્ત એટલો જ હોય કે, કોઈને મન ફાવે તેમ વિચારતા કે બોલતા રોકવાનો અધિકાર બીજા કોઈને નથી, તો એ સાચું છે. કોઈ તમને એમ કહેતા રોકી ન શકે કે રસીનાં કારણે ‘ઑટિઝમ’ નામની માનસિક બિમારી થાય છે, ભલે પછી ગમે તેટલી વખત એ દાવો ખોટો પૂરવાર થયો હોય. પણ, જો તમારા એ વિધાનનો અર્થ એવો થતો હોય કે, ‘દરેકને પોતાનો મત ધરાવવાનો અધિકાર છે અને તેમનો મત સત્યની ખૂબ નજીક છે એ પણ બધાએ ગંભીરપણે માનવું જ જોઈએ’ તો એ વિચારસરણી દેખીતી રીતે ખોટી જ છે. અને આ બંને અભિગમ વચ્ચેની ભેદરેખા પણ ઘણી વખત અસ્પષ્ટ હોય છે.

સોમવારે ABC નેટવર્કનાં મીડિયાવૉચ પ્રોગ્રામે ‘વિન-ટીવી વુલોન્ગોન્ગ’ની ઝાટકણી કાઢી હતી કારણ કે, ‘વિન-ટીવી’એ અછબડાંનાં કેર પર એક ખબર ચલાવી હતી જેમાં, આપણે હમણાં જ જેનું ઉદાહરણ વાંચ્યું એ – મેરિલ ડોરીની ટિપ્પણી લેવામાં આવી હતી. એ વિષે એક દર્શકે ફરિયાદ કરી તો તેનો જવાબ ‘વિન ટીવી’એ એવો આપ્યો હતો કે, તેમણે ચલાવેલી ન્યૂઝ સ્ટોરી “સચોટ, સંતુલિત અને ન્યાયી હતી અને તેમાં તબીબો અને ચોક્કસ જૂથોનાં મંતવ્ય લેવામાં આવ્યાં હતાં.” પણ, આનો મતલબ તો એવો થયો ને કે, બંનેમાંથી ફક્ત એક જ જૂથ આ વિષયનું નિષ્ણાત હોવા છતાં બંને જૂથોનાં મંતવ્યો સમાન ગંભીરતાથી લેવામાં આવે. અહીં પણ જો મુદ્દો આ વિજ્ઞાનને લગતી સરકારી નીતિઓનો હોત તો આ વસ્તુ વ્યાજબી હોત. પણ, આ નામની “ડિબેટ” આ વિષયને લાગતાં વિજ્ઞાન પર હતી અને તેમાં “ચોક્કસ જૂથો” જે વૈજ્ઞાનિક નથી, અને જેમની અસહમતિ આ વિજ્ઞાન પ્રત્યે હોય તેમને એર-ટાઈમ આપવો યોગ્ય નથી જ.

મીડિયાવૉચનાં સંવાદદાતા જોનાથન હોમ્સે એક ઘા ‘ને બે કટકાં કરતા વિન-ટીવીને કહ્યું હતું – “એક તરફ સાબિતી છે, અને બીજી તરફ બકવાસ છે” અને પત્રકારનું એ કામ નથી કે, તે બકવાસ અને ખરી કુશળતાને સમાન સમય આપે.

આ બાબતે રસીકરણ-વિરોધીઓનો પ્રતિભાવ ધાર્યા પ્રમાણેનો જ હતો. મીડિયાવૉચ વેબસાઈટ પર મિસ ડોરીએ ABC પર આક્ષેપ મૂકતા કહ્યું હતું કે, તેઓ “જાહેરપણે વૈજ્ઞાનિક દલીલમાં સેન્સરશિપને પ્રોત્સાહન આપી રહ્યા છે.” આ પ્રતિભાવમાં તેમની અણસમજ દ્રશ્યમાન છે જેમાં, પોતાનો મત ગંભીરતાથી ન લેવાયો તેનો અર્થ એવો કરવામાં આવ્યો કે, જાણે કોઈ પણ મત ધરાવવા પર અને એ વિષે કૈં બોલવા પર જ પ્રતિબંધ હોય – એન્ડ્રૂ બ્રાઉનનાં શબ્દોમાં “દલીલ હારવાને અને દલીલ કરવાનો અધિકાર હારવા સાથે કન્ફ્યુઝ કરવામાં આવી રહ્યું છે.” અહીં પણ આ બંને અધિકારો વચ્ચેનો ભેદ સમજવો જરૂરી છે.

હવે પછી જો કોઈને તમે એમ કહેતા સાંભળો કે, દરેકને પોતાનો મત ધરાવવાનો અધિકાર છે તો, તેમને પૂછજો કે, તે આવું કયા કારણથી માને છે? પૂરી શક્યતા છે કે, બીજું કૈં નહીં તો ઓછામાં ઓછો એ સંવાદ તો વધુ રસપ્રદ હશે જ.

---

આ લેખ લખાયા પછીનાં વર્ષોમાં આપણે જોયું છે કે, સમાચાર, સમાચારનાં પ્રોગ્રામ્સમાં દર્શાવાતાં મંતવ્યો, વૉટ્સઍપ, ફેસબુક વગેરે પર ચાલતાં મંતવ્યો વગેરેમાં જાણે ગુણવત્તાનાં માપદંડ રહ્યાં જ નથી! નિષ્ણાત અને સામાન્ય વ્યક્તિનાં મંતવ્યોને સમાન દરજ્જો આપવામાં આવી રહ્યો છે એ તો છે જ. પણ, એ સાથે આપણી મોટી મુશ્કેલી એ પણ છે કે, સામાન્ય લોકોની આસામાન્ય બકવાસને નિષ્ણાતનો અભિપ્રાય ગણાવીને વાયરલ કરવામાં આવે છે અને દશકોથી સમાચાર પર વિશ્વાસ રાખીને બેઠેલી જનતાને હજુ ‘ફૅક્ટ ચૅક’ની આદત નથી પડી. ઉપરાંત, કોઈ વ્યક્તિ કોઈ પણ વાતની ચોક્કસાઈ કે ખરાઈની તપાસ કરી કરીને કરશે પણ કેટલી વખત?! વૉટ્સઍપ જેવાં માધ્યમો પર, જ્યાં દિવસનાં ઓછામાં ઓછાં સોથી પણ વધુ મૅસેજ વ્યક્તિદીઠ ફરતાં હોય ત્યાં કોઈ કરી કરીને કેટલી વખત રીસર્ચ કરશે?

ઇન્ટરનેટની બીજી અને સૌથી મોટી તકલીફ એ પણ છે કે, ઇંગ્લિશ બહુ સારી રીતે ન જાણતા લોકો જે, ભારતમાં બહુ મોટી સંખ્યામાં છે, તેમનાં માટે સ્થાનિક ભાષામાં ઇન્ટરનેટ પરની મોટાં ભાગની માહિતી ઉપ્લબ્ધ નથી અને જે કૈં થોડું ઘણું ઉપ્લબ્ધ છે તેમાં ‘કવૉલિટી કંટ્રોલ’ની તકલીફો છે કારણ કે, આ વૉટ્સઍપ ફોરવર્ડ્સવાળો સ્થાનિક ભાષાઓનો કચરો જ ઈન્ટરનેટ પર બધે ફર્યા કરતો હોય છે.

વળી, આ કચરો મોટાં ભાગે ધાર્મિક સલાહનાં નામે ફેલાય છે. ધર્મમાં લોકોની સજ્જડ શ્રદ્ધા અને નાજુક ધાર્મિક લાગણીઓને કારણે પણ આ ખોટાં, અતાર્કિક ફોરવર્ડ્સનું ખંડન નથી કરી શકાતું. બિનહાનિકારક ખોટી માહિતી તથ્ય તરીકે ફૉરવર્ડ (દા.ત. ‘દિવાળી પર ભારત – નાસાએ લીધેલો ફોટો’વાળો ખોટો ફૉરવર્ડ) થાય એ પણ બહુ વાંધાજનક નથી. પણ, લોકોમાં કોઈ ચોક્કસ જીવનશૈલી, રીતિ-રિવાજ, જાતિ, ધર્મ વગેરેને લક્ષ્ય બનાવીને લોકોની ખોટી ધિક્કારપૂર્ણ માન્યતાઓને જે રીતે તથ્ય ગણાવીને ફેરવવામાં આવે છે એ એક એવી આગ છે, જેની લપેટમાં આખા સમાજને આવતા વાર નહીં લાગે.

જો કે, આ કોયડો કઈ રીતે ઉકેલાશે એ વિષે મારો અભિગમ આશાપૂર્ણ છે. હું માનું છું કે, ઈન્ટરનેટે ભલે બધાંને મન ફાવે તે લખવાની, બોલવાની અને પબ્લિશ કરીને લોકો સુધી પહોંચાડવાની સુવિધા આપી હોય પણ, આજે નહીં તો કાલે લોકો આ ખોટી માહિતીનાં અતિરેકથી કંટાળવાનાં જ છે. આમ થશે ત્યારે ફરી પહેલાંનાં સમયમાં પ્રિન્ટ-મીડિયામાં ક્યુરેશન*નું જે મહત્ત્વ હતું એ પાછું ફરશે જ. પહેલા લોકો અમુક તમુક પ્રકાશકો પર ભરોસો મૂકતા અને તેમનાં દ્વારા છપાયેલી માહિતી જ વાંચવાનું પસંદ કરતા, એ જ રીતે ઇન્ટરનેટ પર પણ ક્યુરેશનનું મહત્ત્વ વધતું જશે તેવું મારું માનવું છે. સ્થાનિક ભાષાઓમાં થતાં લખાણ અને એ સિવાયનાં દરેક પ્રકારનાં ‘કૉન્ટેન્ટ’ને પાયેદાર અને મજબૂત બનાવવાનો આ જ તોડ મને અસરકારક લાગે છે કે, સંપાદન અને ક્યુરેશન* મજબૂત બને – અભિપ્રાયિક લેખો (opinions, think pieces) પ્રત્યે તો ખાસ! પ્રકાશકો માટે એ પણ એક ચૅલેંજ હશે કે, તેમનાં ગુણવત્તાનાં માપદંડ ફક્ત ‘લાઈક, શેર, સબસ્ક્રાઇબ’નાં આંકડાં પર જ આધારિત ન હોય અને વિચારપૂર્ણ પ્રયોગશીલતાને પણ પ્રકાશનમાં પૂરતું સ્થાન મળે.

*curation (ક્યુરેશન): the action or process of selecting, organizing, and looking after items