સ્થળાંતર કરવાની સાથે દુનિયાને તમે કઈ રીતે જુઓ છો તે પણ બદલાતું હોય છે. સ્પષ્ટતા કરી દઉં કે આપણે અહીં રોમમાં રસ-પૂરી અને પેરિસમાં પાતરા શોધતાં મહાનુભાવોની વાત નથી કરતાં. તેઓ એન્ટાર્કટિકા જશે તોયે દુનિયાને ગુજરાતનાં ચશ્મામાંથી જ જોવાનાં છે. એક ભારતીય અને ગુજરાતીનાં ચશ્માથી જોયેલાં અમેરિકા અને ગ્લોબલ સિટીઝનનાં ચશ્માથી જોયેલાં અમેરિકામાં ઘણો ફર્ક છે. સૌથી મોટો ફર્ક એ કે, ભારતીય પ્રતિબંધિતતાને કારણે અમેરિકા વિશેની સૌથી આકર્ષક બાબત ત્યાંની મુક્તતા લાગતી હોય છે. પણ, જ્યારે તેનાં કરતાં વધુ મુક્ત સમાજમાં જ્યારે તમે અનાયાસે જ પ્રવેશ કરો છો ત્યારે ખબર પડે છે કે, ‘મુક્તતા’ સબ્જેક્ટીવ ટર્મ છે. અમેરિકામાં મુક્તતા છે. પણ, એ ફક્ત ત્રીજા વિશ્વની અપેક્ષાએ! અહીં મારાં અમેરિકા અને અમેરિકન્સ વિશેનાં પર્થ આવ્યા ‘પહેલાંનાં’ અને ‘પછીનાં’ વિચારોની. પર્થ આવ્યા પહેલાં મેં જાણેલાં અમેરિકા વિશેનાં વિચારોનો ટૂંક સાર:

અમેરિકા. ‘ધ ગ્રેટ ગેટ્સબી’વાળું અમેરિકા. ગ્રેટ ડિપ્રેશન પહેલાનું અમેરિકા અને ‘અમેરિકન ડ્રીમ’. એ અમેરિકન ડ્રીમની ભૌતિકતાવાદી વૃત્તિ. ગ્રેટ ડિપ્રેશન પછીનું થોડું ઓછું ભૌતિકતાવાદી અમેરિકા. મારાં પપ્પાએ જણાવ્યા મુજબનું જેમને પોતાની પ્રોડક્ટ્સનું માર્કેટિંગ બહુ સરસ રીતે કરતાં આવડે છે તે અમેરિકા. એ અમેરિકા જે ૯/૧૧નાં અટેક પછી પોતાનાં રાષ્ટ્રની અને પોતાનાં લોકોની સુરક્ષા માટે કોઈ કસર નથી છોડતું. એ અમેરિકા જેનાં નેતાઓ દેખીતી રીતે મારાં દેશનાં – ભારતનાં નેતાઓ કરતાં પોતાનાં દેશનાં લોકો માટે વધુ કામ કરે છે એ અમેરિકા જે પોતાનાં ભૌતિકતાવાદથી સમૃદ્ધ થયું અને તેનાંથી ચોખ્ખું દેખાઈ આવે એ રીતે કોઈને બહુ નુકસાન નથી થયું. અમેરિકન મિલિટરીએ ઈરાકમાં અને અફઘાનિસ્તાનમાં ઘણું બધું ખરાબ કર્યું. હિરોશીમા અને નાગાસાકીવાળું પગલું જેમણે લીધું તે બહુ ક્રૂર હતું. એ અમેરિકા જેણે પોતાનાં નાગરિકોને ક્રિએટિવ ફ્રીડમ આપી. જ્યાંથી માઈક્રોસોફ્ટ, ફેસબુક, ગૂગલ, ડોટ કોમ બબલ વગેરે વગેરે આવ્યાં. એ અમેરિકા જ્યાં સી.આઈ.એ, એફ.બી.આઈ વગેરે આવેલાં છે. એ અમેરિકા જ્યાં કદાચ ક્યારેક હું સ્થળાંતર કરવાનું અને રહેવાનું પસંદ કરું. ગ્રેટ ડિપ્રેશન એક વાર તો આવ્યું પણ એ ને એ વસ્તુ ફરીથી થઇ તેનું કારણ શું, કોને ખબર? જ્યાં મારાં અમુક સગા રહે છે એ અમેરિકા. મેરિલીન મનરો, લાસ વેગસ, જાઝ, મેમ્ફિસ શહેર જ્યાં છે એ અમેરિકા. જેણે અમુક ખરાબ પણ ઘણું બધું સારું કર્યું છે તેવું માનતી સત્તર વર્ષની છોકરીએ વિચારેલું અમેરિકા.

પછી એ સત્તર વર્ષની છોકરી થોડી મોટી થઇ. એ હિન્દુસ્તાનથી બહાર નીકળી. અત્યાર સુધી એ છોકરીએ અંગત રીતે ફક્ત ગુજરાતી એન.આર.આઈ અમેરિકન્સને જ જાણ્યા હતાં. એ અમેરિકન્સ પાસે ક્યારેય શોપિંગ, જોબ (પૈસા), ધર્મ, દીકરા/દીકરીનાં લગ્ન, કૌટુંબિક ઝઘડા, કે’તો ‘તો-કે’તી તીવાળી પંચાત, મિલકતની ખટપટ અને/અથવા મોંઘવારી સિવાયની કોઈ વાત ભાગ્યે જ સાંભળી છે. પણ, હવે તે ભારતીય સિવાયનાં અમેરિકન્સને મળી. હું ૨૦૦૯માં એક સેમેસ્ટર માટે મારી યુનિ.નાં ‘સ્ટૂડન્ટ વિલેજ’ એટલે કે યુનિ. કેમ્પસનાં અકોમોડેશનમાં રહેતી. અમારી યુનિ.માં સ્ટુડન્ટ એક્સચેન્જ પ્રોગ્રામ ચાલતો. આ પ્રોગ્રામ હેઠળ અમારી યુનિ.એ જે જે વિદેશી યુનિ. સાથે કરાર કરેલાં હોય ત્યાંથી અમુક સ્ટુડન્ટ્સ અમારી યુનિ.માં એક સેમેસ્ટર માટે ભણવા આવે અને તે જ રીતે અમારી યુનિ.નાં સ્ટુડન્ટ્સ એક સેમેસ્ટર માટે વિદેશની કોઈ યુનિ.માં જાય. યુનિ. વિલેજનાં ઘણાં ફ્લેટ આખાં અમેરિકન સ્ટુડન્ટ્સથી ભરેલાં હતાં અને વિલેજમાં રહેતાં બાકીનાં ઘણાં બધાં લોકો તેમને ધિક્કારતા. તેમની એક છાપ એવી હતી કે, આ છોકરા-છોકરીઓ એક્સચેન્જ પ્રોગ્રામમાં ઓસ્ટ્રેલિયા ફક્ત એટલા માટે આવે છે કે, તેઓ ૨૧ વર્ષથી નાના હોવા છતાંયે કાયદાકીય રીતે દારુ પી શકે – જે તેઓ અમેરિકામાં નથી કરી શકતાં. કારણ કે, ત્યાં લીગલ ડ્રિન્કિંગ એઈજ ૨૧ વર્ષની છે. તેમની પાર્ટીઝ વીક-ડેમાં પણ ચાલતી હોય અને તેઓ પહેલાં માળે પાર્ટી કરતાં હોય તો ચોથા માળે પણ તેમનાં દેકારા સંભળાતા હોય અને અન્યોને ઊંઘવા પણ ન દે તેટલો ઘોંઘાટ થતો. મારી ત્યારની હાઉઝમેટે એકંદરે દર બે અઠવાડિયે એક વખત વિલેજ સિક્યોરિટીને અવાજ બંધ કરાવવાની ફરિયાદ કરતાં ફોન કર્યાનું યાદ છે.

પછી ધીરે ધીરે ઘણું બધું શીખવા સમજવા મળ્યું. શરૂઆત થઇ યુ.એન વિષે વાત કરવાથી. હું અને ઘણાં બુદ્ધિજીવી મિત્રો ઘણી વખત વર્લ્ડ પોલિટિક્સ વિષે ચર્ચા કરતાં. તે બધાંને કારણે યુ.એન. વિશેની એક બહુ સ્વાભાવિક વાત મને અચાનક રીયલાઈઝ થઇ કે, યુ.એન. ફક્ત નામનું છે. અંતે એ છે તો અમેરિકા જ! દરેક એવરેજ અમેરિકન્સ જેમણે  અમેરિકા બહારની દુનિયા નથી જોઈ (મેજોરીટી) તેઓ અમેરિકા વિષે જે ગુરુતાગ્રંથી ધરાવે છે તે વિશેની વાતો એક અમેરિકન મિત્ર પાસેથી અને અન્ય ઘણાં મિત્રોનાં અનુભવોથી સાંભળી. તે જ અરસામાં વિકીલીક્સ અને વ્હીસલબ્લોઇંગે મીડિયામાં ચર્ચાઓ જગાવી. ત્યારે જાણ્યું કે, અમેરિકન ગવર્ન્મેન્ટનાં પ્રાઈવસી લોનો એક મતલબ એ છે કે, આ ગવર્ન્મેન્ટ પોતાનાં જ નાગરિકોથી ઘણી બધી અગત્યની બાબતો છૂપી રાખી શકે છે અને રાખે છે. બ્લેક અમેરિકન્સનું નામોનિશાન મિટાવવાનાં ઘાતકી પ્રયત્નોની વાત તો આપણી ટેક્સ્ટ-બૂકે ક્યારેય કરી જ નહીં. જ્યારે જ્યારે કોર્પોરેટનાં બેન્ક્રપ્સીનાં હાઈ-પ્રોફાઈલ સ્કેમ થયાં ત્યારે, જ્યારે અમેરિકાનાં સામાન્ય નાગરીકોએ અમુક કોર્પોરેટ ‘વિઝાનરીઝ’નાં કારણે રીસેશન સહન કરવું પડ્યું ત્યારે એ કંપનીઓ અને જવાબદાર વ્યક્તિઓને દંડ ન ફટકારાયો. આ લોકો આજેય જેલમાં નથી. કારણ કે, સરકારનું કહેવું એવું હતું કે, આ સ્કેમ્સ બહુ વધુ પડતાં મોટાં હોવાને કારણે તે બાબત પર પ્રોસીક્યુશન કરવાનો કોઈ અર્થ નથી / પ્રોસીક્યુશન થઇ શકે તેમ નથી. (!!!!!)

આ સિવાય અમેરિકા જેવા કહેવાતાં આધુનિક દેશમાં અમુક રાજ્યો સિવાય ‘સેઈમ સેક્સ મેરેજ’ આજે પણ સ્વિકૃત નથી. ધીમે ધીમે એ પણ જાણ્યું કે, અમેરિકન પોલિટિક્સ હાલ ક્રિશ્ચન એક્સટ્રીમિઝમથી ખદબદે છે (દા.ત. સારાહ પેલિનનાં એબોર્શન વિરુદ્ધનાં જડ વિચારો, ગૂગલ સર્ચમાં ‘ક્રિશ્ચન એક્સટ્રીમિઝમ’ નાંખો એટલે સૌથી પહેલું સજેશન ‘ક્રિશ્ચન એક્સટ્રીમિઝમ ઇન અમેરિકા’ આવે છે વગેરે વગેરે). સ્ટેટીસ્ટિક્સ કહે છે કે, દુનિયામાં ગન-શોટથી થતાં મૃત્યુનાં દેશવાર આંકડામાં સૌથી પહેલું નામ અમેરિકાનું આવે છે. ‘સેલ્ફ ડિફેન્સ’ માટે કોઈ પણ આલિયા-માલિયાને આ દેશ બંદૂક રાખવાની છૂટ આપે છે. આપણે હજુ ૧૯૩૯માં જ છીએ? લે! મને તો ખબર જ નહોતી. મારાં એક સહ-કર્મચારીને હમણાં કામ માટે ટેક્સસ જવાનું થયું હતું. તે બાપડાને સૌથી મોટો ભય ગન-શોટનો હતો. તેને જ નહીં ઘણાં બધાંને છે. આ ઉપરાંત ૯/૧૧ પછી આ ગવર્ન્મેન્ટે બહાર પાડેલાં કાયદાનો સીધો મતલબ એ થાય છે કે, આ સરકાર જે કોઈ શંકાસ્પદ લાગે તેને ચાહે ત્યારે કોઈ ટ્રાયલનાં અધિકાર વિના મારી નાંખી શકે છે. નો ક્વેશ્ચંસ આસ્ક્ડ. જે કોઈએ આરન સ્વાર્ત્ઝનાં સૂસાઈડનાં કેસને ફોલો કર્યો હોય (જે કદાચ ‘સનસની’વાળા ભારતીય મીડિયાએ સાવ જ બાયપાસ કરી નાંખ્યો હશે) તેમને સરકારે કરેલાં ‘પ્રોસીક્યુશનલ અબ્યુઝ’ વિષે બહુ સારી રીતે ખબર હશે. ‘હૂ વોચિઝ ધ વોચર્ઝ?’/’ધણીનું ધણી કોણ?’વાળો પ્રશ્ન આ દેશમાં કદાચ સૌથી વધુ પ્રસ્તુત છે.

અને આ બધું જાણ્યા અને સમજ્યા પછી આજથી ત્રણ વર્ષ પહેલાંનો મારો ‘અમેરિકા જ્યાં હું સ્થળાંતર કરવાનું કે રહેવાનું પસંદ કરું’વાળો વિચાર તો જાણે મારી જ પરવાર્યો છે. અમેરિકા ફરવા જવાની અને એ જગ્યા જોવાની ઈચ્છા મને જરૂર છે પણ વાત ત્યાં અટકી જાય છે. અમેરિકા વિષે સારું આપણે ત્યાં ઘણું બધું સંભળાયું અને લખાયું છે પણ ખબર નહીં કેમ પણ આ  ‘બિગર પિક્ચર’ મોટાં ભાગનાં લોકોને દેખાડાતું જ નથી. આ લખવાનો હેતુ એ દેશ ખરાબ જ છે તેવું દેખાડવાનો નથી પણ, એ દેશ વિષે આપણે ત્યાં મોટાં ભાગનાં લોકોનાં (કે જેમાં હું પોતે ક્યારેક શામેલ થતી) જે એકતરફા વિચારો પ્રવર્તે છે તેનું ખંડન કરવાનો જરૂર છે. હા, ગ્રાન્ડ કેન્યનની પ્રાકૃતિક સુંદરતા, આજે પણ અમેરિકામાં ગમે તે કરી શકવાની, પહેરી શકવાની મુક્તતા વગેરે દુનિયાનાં ઘણાં દેશોની સરખામણીએ સારાં છે. પણ, એ બધાંનું મહત્ત્વ કેટલું? મારાં બાળકો ત્યાં સ્કૂલમાં જતાં હોય તો ત્યાં ગન ફાયરિંગ થવાની શક્યતા કેટલી? ઘણી સારી. જો હું કે મારાં બાળકો જુલીયન અસાંજ જેટલાં બહાદુર અને જીનીયસ બને તો શું ગેરેંટી કે ગવર્ન્મેન્ટ તેમને અને તેમની કરિયરને પતાવી નહીં નાંખે? ગમે તે પહેરી-ઓઢી શકવાની સ્વતંત્રતા અને ગમે તેને જાહેરમાં કિસ કરી શકવાની સ્વતંત્રતા શું હું કાલે ગોળીએ નહીં વિંધાઉં તેની ધરપત કરતાં વધુ મહત્ત્વની છે? (જીવનની આમેય ગેરેંટી નથીવાળી વાહિયાત વાત વિચારતા હો તો જણાવવાનું કે, તમે ઓલરેડી પોઈન્ટ મિસ કરી ચૂક્યા છો અને તેનું કારણ વિસ્તારપૂર્વક જણાવવું જરૂરી નથી સમજતી.)  જેમ જેમ આ બધી બાબતો વિષે વધુ જાણતી જઉં છું તેમ તેમ તેની પોલમપોલ અને ઘાતકીપણા વિશેનો ધિક્કાર વધતો જાય છે. આ જે લખ્યું તે ફક્ત અને ફક્ત અંગત માત નથી. આ ઓપીનિયન આધારભૂત સ્ત્રોતો દ્વારા મળેલી જાણકારી પરથી બંધાયાં છે. જેમને આ વિષે જાણવામાં અને તેની ખરાઈ કરવામાં વધુ રસ હોય તેમને માટે અમુક સ્ત્રોતોની લિંક આ લેખનાં અંતે મૂકું છું. ઘણું બધું ભૂતકાળમાં પણ વાંચ્યું/જોયું છે જેની લિંક્સ મારી વ્યવસ્થિત નોંધ ન કરવાની બેદરકારીને કારણે મળવી મુશ્કેલ છે તેનાં માટે ક્ષમા માગું છું. પણ, જેમ જેમ વધુ મટીરિયલ મને મળશે તેમ તેમ એ બધી લિંક અહીં નીચે મૂકતી રહીશ. અંતે, ચાઈનાવાળી પોસ્ટની જેમ આ પોસ્ટમાં પણ ટેગ મૂકવાથી ડરું છું. કારણ? યુ નેવર નો હૂ ઈઝ વોચિંગ!

રેફરન્સ:

http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/jan/16/ortiz-heymann-swartz-accountability-abuse

http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/jan/27/obama-war-on-whistleblowers-purpose

http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/feb/13/italy-cia-rendition-abu-omar

http://www.wired.com/threatlevel/2013/01/court-rules/

http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/untouchables/

http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/jan/23/untouchables-wall-street-prosecutions-obama

http://tv.msnbc.com/2013/01/16/creationism-spreading-in-schools-thanks-to-vouchers/

જ્યારે ને ત્યારે પોતાનાં ઓપીનિયન ધરાવવાનો અધિકાર હોવાની સફ્ફાઈ ઠોકવાનાં શોખીનો માટે નીચેનો લેખ (જો આ વાંચવું અઘરું લાગતું હોય અને મને એ જણાવશો તો હું બહુ ખુશીથી આનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરવાનો પ્રયત્ન કરીશ.):

https://theconversation.edu.au/no-youre-not-entitled-to-your-opinion-9978