બ્રેક પછી પણ અમે સેન્ટ ક્લૉડ એવન્યુ પર જ હતા! એ એક જ લાંબા રસ્તાની બંને બાજુ એક પછી એક ઘણું બધું આર્ટ હતું! મોટાં ઑફિશિયલ પીસ તો હતાં જ, સાથે સાથે ખૂણે ખાંચરે ‘વેન્ડલિઝમ’ની કક્ષામાં આવે તેવું પણ અધધ આર્ટ હતું! જેમ કે, ફૂટપાથ પર, વીજળીનાં થાંભલા પર, દીવાલો પર ગ્રફીટી, સ્ટેન્સિલ્સ વગેરે. મને વિચાર આવ્યો આ એક રોડની બંને બાજુ જ જો આટલું બધું આર્ટ હોય તો બાકીનાં શહેરમાં તો કેટલું હશે!
ઉપરનાં એક ફોટોમાં અમારો ટૂઅર ગાઇડ ફૂટપાથ પર ત્રણ માછલીઓ તરફ આંગળી ચિંધીને કૈંક કહેતો દેખાય છે ને? એ ત્રણ માછલીઓ અને તેની પહેલાનું, થાંભલા પર લગાવેલું ડ્રૅગ કવીન્સનું સ્ટેન્સિલ બંને એક જ માણસનું કામ છે. તેનું નામ છે જેરેમી નોવી. એ થાંભલાવાળું તેનું છે એ તો મને ખબર પણ નહોતી કારણ કે, ત્યાં ક્યાંય આસપાસ તેનું નામ નથી. પણ, આ પોસ્ટ લખતા લખતા જેરેમીનાં કામ વિષે ફરીથી થોડું રિસર્ચ કર્યું, તેમાંથી જાણવા મળ્યું એ તેનું સ્ટેન્સિલ છે! :)
સફેદ રંગ પર કેસરી પૅટર્નવાળી કોઈ ફિશ અને ક્વીઅર આર્ટ- આ બંને જેરેમીની સ્પેશિયલ્ટી છે.જેરેમી અમેરિકાનાં ગણ્યા ગાંઠ્યા સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સમાંનાં એક છે જે જાહેરપણે ગે છે. તેનું ક્વીઅર આર્ટ LGBTQ કમ્યુનિટીનાં અધિકારો પર પ્રકાશ પાડે છે. તેમાં ઉપર દેખાય છે તેમ મુખ્યત્ત્વે તેઓ ડ્રૅગ ક્વીન્સનાં સ્ટેન્સિલ બનાવીને ઠેક-ઠેકાણે લગાવે છે. તેમનાં ‘કોઈ ફિશ’વાળાં આર્ટની કહાની જો કે, થોડી વધુ રસપ્રદ છે.
નોવીએ 2006માં ચીનની સફર કરીને ત્યાંનાં ક્લાસિકલ અને કન્ટેમ્પરરી આર્ટનો અભ્યાસ કર્યો હતો. કોઈ ફિશ ચીનની સંસ્કૃતિમાં ઘણી બધી અલગ અલગ રીતે વણાયેલી છે. આ માછલી સામાન્ય રીતે પાણીનાં પ્રવાહ વિરુદ્ધ તરી શકે છે એટલે ચીનની ઘણી બધી કહાનીઓમાં તે ફ્લેક્સિબિલિટી અને તાકાતનું પ્રતીક છે, જૂના ચાઈનીઝ સ્ક્રોલ્સમાં ‘કોઈ ફિશ’ની આકૃતિમાં ગુપ્ત સંદેશ છૂપાવવામાં આવતાં અને ફંગ શુએ(‘ફેંગ શૂઈ’નો સાચો ઉચ્ચાર) માં પણ તે લકી ગણાય છે. સામાન્ય રીતે ‘કોઈ ફિશ’ની સંખ્યા પરથી તેનો ફંગ શુએનો અર્થ નક્કી થાય છે. એક માછલી એટલે નવી શરૂઆત, આઠ માછલીઓ એટલે સમૃદ્ધિ, વગેરે. ત્રણ માછલી – જે જેરેમી પોતાનાં આર્ટમાં બહુ વાપરે છે, તેનો અર્થ થાય છે પ્રગતિ. આખાં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં ઠેક-ઠેકાણે ફૂટપાથ પર, દરવાજાઓ પર, દિવાલો પર, ઘણી બધી જગ્યાએ તેણે આવી ‘કોઈ ફિશ’ બનાવી દીધી છે! નીચેનું મ્યુરલ પણ તેમનું અને લાના ગુએરા નામની એક કલાકારનું કોલાબરેશન છે.
એ ઉપરાંત સેન્ટ ક્લૉડ પર હી-હો લાઉન્જ નામનાં એક બારની બહારની દીવાલો પર સૉલ કૃથર્ડ્સનાં આ સુંદર મ્યુરલ સાથે પણ જેરેમી નોવીનું લીલાં પક્ષીઓવાળું મ્યુરલ પણ આવેલું છે.
આ હી-હો લાઉન્જની બરાબર સામે, શેરી ઓળંગીને અલગ અલગ કલાકારોએ બનાવેલાં મ્યુરલ્સનું એક બહુ જ ખૂબસૂરત ક્લસ્ટર છે. રેમન અમોરોસ નામનાં કલાકારનું મ્યુરલ ‘ફ્રાય ઍન્ડ પાઇ’ નામનાં કૅફેની દીવાલ પર છે અને તેની જમણી બાજુ પેઇન્ટ કરેલો એક દરવાજો દેખાય છે તેનાં પર મિસ્ટર બલૂન હેન્ડ્સનાં નામથી ઓળખાતા એક કલાકારનું કામ છે.
ફ્રાય ઍન્ડ પાયની બરાબર ડાબી બાજુ, હી-હો લાઉન્જની સામેનાં ખૂણે જૂનાં ગોડાઉન જેવી જગ્યાની ફરતે બાકીનાં મ્યુરલ્સ છે. તેમાં દેડકા અને પૅલિકનવાળું ધ ઇગ્રેટનું છે અને બે હંસવાળું કેઇટ હાન્રાહાનનું. ‘Courage has no gender’ મૅગઝેનીનું બનાવેલું છે અને ધ્યાનથી જોશો તો તેની નીચે એક ઝીણું બ્લૅક એન્ડ વાઈટ સ્ટેન્સિલ દેખાય છે જેનાં પર લખેલું છે ‘Nobody’s perfect’, તે સારા એરનથાલનું છે. સારાનું એક મોટું મ્યુરલ આપણે આગળની પોસ્ટમાં જોઈ ચૂક્યા છીએ. :)
આ છેલ્લાં એક હાથી જેવાં આકારનું એક મ્યુરલ મને બહુ ગમ્યું હતું. તેમાં જે પ્રકારની ઇફેક્ટ છે તે બીજા કોઈ મ્યુરલમાં નથી. તેનો બનાવનાર છે રામીરો ડિયાઝ અને તેમાં આવી ઇફેક્ટ એટલે આવી છે કે, તેણે સ્પ્રે પેઇન્ટ અને મ્યુરલ્સ માટે વપરાતાં ખાસ પેઇન્ટ્સનાં બદલે ઍક્રિલિક પેઇન્ટથી પોતાનું મ્યુરલ બનાવ્યું છે. અમારા ગાઇડ ટાઇલરે અમને કહ્યું હતું કે, રામિરોનું આ પહેલું વહેલું મ્યુરલ છે અને તેને ખબર નહોતી કે, એક્રેલિક પેઇન્ટ વડે દિવાલો રંગવાનું કામ કેટલું જફાવાળું છે. આ બનાવવામાં તેને તકલીફ પણ પડી અને સમય પણ ખૂબ લાગ્યો! જો કે, તેની ઇફેક્ટ મને અંગત રીતે બહુ યુનીક લાગે છે અને તેમની મહેનત લેખે લાગે છે.
ત્યાર પછી અમે બે અલગ અલગ જગ્યાએ લૉરેલ ટ્રુ નામની એક કલાકારનાં બે બહુ જ સુંદર મોઝેઇક પીસ જોયાં. આંખોવાળો પીસ એક દુકાનની બહાર બનાવેલો છે અને બેન્ચવાળો પીસ એક ખુલ્લાં પ્લૉટમાં છે જેને, એક સ્ટ્રીટ ગૅલેરીમાં બદલી નાંખવામાં આવ્યો છે અને ત્યાં ઘણાં બધાં મિક્સડ મીડિયા આર્ટ ઈન્સ્ટોલેશન છે. મેં લૉરેલની બેન્ચનો નજીકથી ફોટો લેવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો પણ, તે બેન્ચની પાછળ એક મેલો-ઘેલો બેઘર માણસ ઊંઘતો હતો. આટલી ગરીબી છે અમેરિકામાં અને આ તો હજુ ફક્ત એક નાનકડી ઝાંખી છે!
નીચેનો પીસ પણ એ જ પ્લૉટમાં ઊભો કરવામાં આવ્યો છે. તે બનાવનાર કલાકારનું નામ મને નથી ખબર.
આગલી પોસ્ટમાં જેમનું એક મ્યુરલ આપણે જોઈ ગયા તે હેન્રી લિપકિસે ડેવિન રેનોલ્ડ્સ સાથે મળીને ટબમેન / ટ્વેન્ટી ડૉલર બિલ નામનું નીચેનું મ્યુરલ બનાવેલું છે. આ ટબમેન મ્યુરલની વાત અમેરિકાની ઐતિહાસિક ગુલામીપ્રથાની અને તેમાંથી ઉપજેલા, હજુ પણ અમૅરિકન સમાજને કોરી ખાતા રંગભેદની વાત છે.
આ જગ્યાએ પહેલા અન્ય શહેરની કોઈ કલાકારે (કદાચ મકરોક નામની કલાકારે જ – જેની વાત આપણે આગળની પોસ્ટમાં કરી) જેઇમ્સ મૅડીસન, થૉમસ જેફરસન અને ઍન્ડ્રૂ જૅક્સનનું મ્યુરલ બનાવેલું હતું. આ ત્રણે અમૅરિકાનાં ‘ફાઉન્ડિંગ ફાધર્સ’માંનાં એક ગણાય છે પણ, તકલીફ એ છે કે, એ ત્રણે ગુલામોનાં માલિક રહી ચૂક્યા છે – slave owners.* અને છતાં, ન્યુ ઓર્લીન્સ જેવાં 60%થી વધુ આફ્રિકન-અમૅરિકન વસ્તી ધરાવતા શહેરમાં, તેમનાં બાપ-દાદા પર હીનતમ અત્યાચાર કરનારા લોકોનું મ્યુરલ બનાવવાનું એક કલાકારે પસંદ કર્યું! તેની સાથે સ્થાનિક લોકોએ આ વિષય પર વાત કરી ત્યારે પણ, તે માફી માંગવાનાં બદલે દલીલ કરવા લાગી હતી એટલે સ્વાભાવિક રીતે જ લોકો વિફર્યા. લોકલ ગ્રફિટી આર્ટિસ્ટ્સે તેનાં પર સ્પ્રે પેઇન્ટ મારી દીધું, કલાકારે એ ફિક્સ કર્યું, ફરીથી ગ્રફીટી આર્ટિસ્ટ્સે ત્રણેનાં મોં પર ‘slave owners’ લખી નાખ્યું, ફરીથી કલાકારે એ ફિક્સ કર્યું અને ફરીથી લોકોએ તેનાં પર ફાસિઝમ વિરુદ્ધ કૈંક લખી નાખ્યું. આ બનાવવા, ભૂંસવાનો સિલસિલો પાંચ મહિના ચાલ્યો. અંતે એ કલાકારે પોતાનું મ્યુરલ ત્યાંથી હટાવ્યું અને લિપકિસ અને રેનોલ્ડ્સે ત્યાં ટબમેનનું મ્યુરલ બનાવ્યું.
હૅરિયટ ટબમેનનો જન્મ ગુલામીમાં થયો હતો અને તેમાંથી કોઈ પણ રીતે ભાગીને તેણે લગભગ 70 ગુલામોને બચાવ્યા હતા. ગુલામીપ્રથાનાં નાબૂદીકરણમાં તેમનો મોટો ફાળો હતો. ઓબામા જયારે અમૅરિકાનાં પ્રેસિડન્ટ હતા ત્યારે ટબમેનનો ચહેરો $20ની નોટો પર છાપવાનાં વિચારે જોર પકડ્યું હતું. પણ, 2016નાં અંતે ટ્રમ્પ પ્રેસિડન્સી શરુ થયા પછી તો કોઈ ચાન્સ નથી કે, આ વસ્તુ બને એટલે બહુ અગત્યનું આ પૉલિટિકલ સ્ટેટમેન્ટ લિપકિસે ન્યુ ઓર્લીન્સની દીવાલ પર બનાવ્યું.
ત્યાર પછીનાં મ્યુરલમાં પણ આફ્રિકન-અમૅરિકન મહિલાઓ જ છે. આ મ્યુરલ્સ કેટલાં કદાવર હશે તેનો અંદાજો તમે તેની સાપેક્ષ ઊભેલા ટાઇલરનાં કદ પરથી લગાવી શકશો! ટાઇલર ઊભો છે એ મ્યુરલનું નામ છે ‘ટીડી’. 90નાં દશકની સામાન્ય આફ્રિકન-અમૅરિકન મહિલાનું એ રિપ્રેઝન્ટેશન છે. તેની બાજુની સ્ત્રી એક પ્રખ્યાત ગાયિકા છે પણ, તેનું નામ મને હવે યાદ નથી આવતું. તે બનાવનાર કલાકારનું નામ પણ ખબર નથી.
આ બંનેની બાજુમાં ‘આય લવ યુ મોમ’નામનું એક મ્યુરલ છે પણ, એ મને બહુ ચીઝી લાગ્યું હતું એટલે તેનો ફોટો નથી પાડ્યો. તેને એકદમ અડીને મૉનિકા રોઝ કેલી નામની એક કલાકારનું સેઇન્ટ ક્લૉડ રિધમ્સ નામનું એક લાબું મ્યુરલ છે.
ત્યાંથી થોડું આગળ ચાલીને અમે જોયું નીચેનું મ્યુરલ જેમાં 2005માં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં આવેલાં ભયંકર હરિકેન કેટરીનાની વાત છે. એ હરિકેનમાં આ મ્યુરલ બનાવનાર કલાકાર ક્રેગ કંડિફ સહિત હજારો લોકોએ પોતાનાં ઘર ગુમાવ્યાં હતાં અને. એ સમયે બે સ્ત્રીઓએ ક્રેગને આશરો આપ્યો હતો. આ મ્યુરલમાં જે બે સ્ત્રીઓ દેખાય છે, તે બંનેએ. આ મ્યુરલનું નામ છે – ‘I am here for you’. આ હરિકેનનો રેફરન્સ ફરીથી ટૂંક સમયમાં આવવાનો છે એક બહુ મોટાં કલાકારનાં આર્ટ સાથે.
ત્યાંથી આગળ અમે ફરી મકરોકનાં એક નવાં મ્યુરલ પર પહોંચ્યા. આ મ્યુરલ જેઇમ્સ એન્ડ્રૂઝ નામનાં એક કલાકારનું છે. તેનાં પર લખેલું 12 એ કદાચ જેઇમ્સ એન્ડ્રૂઝની જન્મ-તારીખ છે. પણ, તેમાંયે મકે આફત વહોરી જ લીધી છે. ગ્રફીટીની ભાષામાં 12નો એક મતલબ police પણ થાય છે અને આફ્રિકન અમૅરિકન કમ્યુનિટીમાં પોલિસે સુધારવા કરતા બગાડ્યું વધારે છે એટલે લોકો તેમાં પણ વિફર્યા અને તેનાં મ્યુરલ પર સ્પ્રે પેઇન્ટથી ચોકડ મારીને બાજુમાં લખી નાખ્યું F*** 12 જેનો મતલબ થાય છે F*** the police.
તેની બરાબર પાછળ એક ઘરની દીવાલ પર ઓઝાઈરિસ રેઇન નામનાં એક કલાકારનું નીચેનું ખૂબસૂરત મ્યુરલ આવેલું છે.
ત્યાર પછી અમારો છેલ્લો મુકામ – આ મૂવીનું કલાયમૅક્સ હતું નીચેનું મ્યુરલ જેણે મને ઘણાં બધાં વિચારોએ ચડાવી અને પછીનાં દિવસે મારાં પોતાનાં એક નાના ઍડવેન્ચર પર પણ મોકલી. આ મ્યુરલને નથી કોઈ સિગ્નેચરની જરૂર કે નથી ઓળખાણની. આમની સ્ટાઇલ ઓળખનારા આ કલાકારને ઓળખી જ ગયા હશે.
આ મ્યુરલમાં પણ વાત છે પેલાં 2005નાં હરિકેન કેટરીનાની. એ જો કે, સ્વાભાવિક જ છે કારણ કે, મ્યુરલમાં વરસાદ પડતો દેખાડાયો છે. જે સ્વાભાવિક નથી તે છે પેલી છત્રીનું સિમ્બોલિઝમ. આ છત્રી પ્રતીક છે ન્યુ ઓર્લીન્સનાં સૂપર ડોમની. સૂપર ડોમ એ ન્યુ ઓર્લીન્સનું એક વિશાળકાય સ્પોર્ટ્સ સ્ટેડિયમ અને એક્ઝિબિશન સેન્ટર છે. હરિકેન આવ્યો ત્યારે લોકોને ફક્ત અમુક કલાકો પહેલા જ તેનાં વિષે માહિતિ આપવામાં આવી હતી અને એક સમયે શહેરની બહાર નીકળવા ઇચ્છતા લોકો માટે હાઇવે બ્લૉક કરી દેવામાં આવ્યાં હતાં. હરિકેનથી બચવા માંગતા લોકોને સૂપર ડોમમાં આવી જવાનું જણાવાયું હતું. પણ, હરિકેને સૂપર ડોમમાં ગાબડાં પાડી દીધાં અને આ છત્રી એ સૂપરડોમનું પ્રતીક છે.
આ મ્યુરલ પર પારદર્શક પ્લાસ્ટિકનું એક લેયર લગાવવામાં આવ્યું છે. આવું બીજા કોઈ મ્યુરલમાં તો આપણે જોયું નથી. અહીં જ કેમ? આ મ્યુરલ ચોરાય નહીં તે માટે. આ મ્યુરલ બૅન્કઝીએ બનાવેલું છે! ધ બૅન્કઝીએ! તેનાં એક એક મ્યુરલની કિંમત લાખોમાં છે. તેનાં મોટાં ભાગનાં મ્યુરલ સ્ટેન્સિલ હોય છે એટલે લોકો એ ઊખાડીને તેને વેંચવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે. આમ ન થાય તે માટે તેનાં પર અહીં જોવા મળતું પ્લાસ્ટિકનું લેયર લગાવવામાં આવ્યું છે અને તોયે લોકો આની ચોરી કરવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે બોલો! કઈ રીતે? આખી દીવાલ ચોરીને! ટાઇલરે અમને જણાવ્યું હતું કે, આ મ્યુરલની બરાબર સામે એક દુકાન છે.એ દુકાનનાં માલિકે એક દિવસ કોઈ માણસને માણસને આ દીવાલ પર કૈંક કરવાનો પ્રયત્ન કરતા જોયો હતો. શરૂઆતમાં તો તેને સમજાયું નહીં ત્યાં શું થઇ રહ્યું હતું. પણ, થોડી વારે સમજાયું કે, તે આ દીવાલ તોડવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો હતો. ભર બપોરે! માલિકને સમજાયું એટલે તરત જ તેણે પોલિસને ફોન કર્યો અને પોલિસ પેલા માણસને પકડીને લઈ ગઈ.
છે ને જોરદાર? ટાઇલરે અમને જણાવ્યું કે, બૅન્કઝી કૅટરીના પછી તરત જ ન્યુ ઓર્લીન્સ આવ્યો હતો અને તેણે આખાં શહેરમાં કુલ 11 મ્યુરલ બનાવ્યા હતા જેમાંથી હવે ફક્ત 3 બચ્યાં છે. એક તેણે અમને ઉપર દેખાડ્યું તે અને બાકીનાં બેનાં લોકેશન તેણે અમને જણાવ્યા! મારી આંખો ફાટીની ફાટી રહી ગઈ. એ દિવસે હું ખરેખર માની નહોતી શકતી કે, મેં બૅન્કઝીનું સ્ટ્રીટ આર્ટ મારી સગી આંખે જોયું હતું!
આખી દીવાલ તોડવાનો કોઈ પ્રયત્ન કરે તેવું તે શું છે બૅન્કઝીનાં આર્ટમાં? બૅન્કઝી છે કોણ? ક્યાંનો છે? આ બધી વાત થશે પણ, તેનાં માટે તમારે થોડી રાહ જોવી પડશે અને રખડતા ભટકતા વાંચતા રહેવું પડશે. :)
*આફ્રિકન લોકો ખૂબ મોટી સંખ્યામાં 17મી સદીથી 19મી સદી સુધી લગભગ 200 વર્ષ અમૅરિકામાં ગુલામીપ્રથાનો ભોગ બન્યા છે અને હજુ પણ તેમની પેઢીઓ સામાજિક અને આર્થિક સ્તરે, ગુલામીપ્રથાનાં કારણે સર્જાયેલી અસમાનતાનો ભોગ બની રહી છે. અંગ્રેજો આફ્રિકાથી જાનવરોની જેમ માણસોને ગુલામ તરીકે કેદ કરી લેતા અને તેમને પોતાનાં ખેતરોમાં મજૂરી કરવાની ફરજ પાડતા. ગુલામ તરીકે તેમને માણસો તરીકે નહીં પણ, સંપત્તિ તરીકે જોવા-વાપરવામાં આવતા, મારવામાં આવતા, સ્ત્રીઓ અને બાળકો પર પણ અનેક જાતનાં દુષ્કૃત્યો કરવામાં આવતા. અમૅરિકાનાં કહેવાતા ‘મહાન’ અને પૈસાદાર ગોરા લોકો અને તેમનાં વારસદારોની સત્તા અને સંપત્તિ આ ગુલામોનાં જીવનનાં ભોગે બનેલી છે.
રખડતા ભટકતા 