ઓળખની વાત મારા માટે હમણાં હમણાંથી બહુ અગત્યનો વિષય બની ગઈ છે. ઓળખ જો કે વિષય જ એવો છે કે એ સતત રેલેવન્ટ રહેવાનો જ. ‘કી જાણા મેં કૌન?’ આ સવાલ કોઈ નવો બુલ્લો દરેક સદીમાં દરેક વર્ષે દરેક દિવસે કરવાનો જ. દર કલાકે નહીં કહું કારણ કે, બધાં બુલ્લાઓ એ પૂછવા જેટલા સેલ્ફ અવેર નથી હોતાં. જો કે, અહીં હું ‘દુનિયામાં મારાં હોવાનો મતલબ શું છે’વાળી ઓળખની વાત નથી કરી રહી. હું વાત કરું છું સ્થાયીભાવની. મારાં મતે હું રોજબરોજનાં જીવનમાં જે પણ વિચારતી હોઉં, કરતી હોઉં અને કહેતી હોઉં હું એ છું. એ મારી ઓળખ છે અને એ ઓળખ પણ કાયમી નથી. આજથી પંદર વર્ષ પહેલાં મારી ઓળખ અલગ હતી, દસ વર્ષ પહેલાં અલગ હતી અને અત્યારે પણ અલગ છે. જો એ દરેક ઓળખો એક વ્યક્તિ હોય તો એ ત્રણે વ્યક્તિઓ એકબીજાને ઓળખે પણ નહીં કદાચ. સ્ત્રી, સ્ટ્રેઈટ, જન્મથી જૈન અને પસંદગીથી નાસ્તિક, ગુજરાતી, ભારતીય, ઓસ્ટ્રેલિયન, કળા-પ્રેમી, સાહિત્ય-પ્રેમી, ક્લાસિકલ ડાન્સર, લેખક, પેઈન્ટર, વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ધરાવનાર, જિજ્ઞાસુ, કાર ચલાવતી, કોણ શું કહેશે એ વિષે બહુ ન વિચારતી, ફેમિનિસ્ટ, દરેક દેશો અને ધર્મોનાં મિત્રો ધરાવતી, આવી નાની નાની ઘણી બધી બાબતો મારી હાલની ઓળખ છે. આ ઓળખ બાબતે ઘણી સામાન્ય પેટર્ન્સ જોવા મળતી હોય છે અને સમય જતાં આ પેટર્ન જે નિરીક્ષણરૂપે શરુ થાય છે એ પૂર્વગ્રહ ક્યારે બની જાય છે એ ખબર પણ નથી પડતી.

આપણાં મનમાં પડતી લોકોની પહેલી છાપ ઘણી વખત આવાં પૂર્વગ્રહોની બનેલી હોય છે. મને જોઈને લોકો વિચારે છે – છોકરી દેખાય છે તો ભારતીય પણ આ પ્રકારનાં કર્લી વાળ તો પહેલાં ક્યારેય કોઈ ભારતીય છોકરીનાં જોયાં નથી એટલે સાઉથ અમેરિકન હશે. ભારતીય છે પણ ઍક્સન્ટ તો બિલકુલ ભારતીય નથી, કદાચ ભારત બહાર ઉછરેલી હશે. કથક શીખે છે, હિન્દી/ઉર્દુમાં કવિતાઓ વાંચે છે, ગઝલો સાંભળે છે અને સંસ્કૃત સમજે છે પણ રહે છે એકલી એટલે શાદી-ડોટ-કોમ-છાપ ટ્રેડિશનલ પણ જમાના પ્રમાણે મોડર્ન હશે. નાસ્તિક છે અને જે રીતે વાત કરે છે, બિલકુલ વિદેશી/એબીસીડી (અમેરિકન બોર્ન કન્ફ્યુઝડ દેસી) પ્રકારની જ હશે ગુજરાતી/હિન્દી કદાચ ઍક્સન્ટમાં બોલતી હશે. એક્સ બૉયફ્રેન્ડ્સની વાતો આટલી સહજતાથી કરે છે તો બહુ લાગણીશીલ નહીં હોય. આ અપેક્ષાઓ કરતાં જ્યારે વ્યક્તિ અલગ નીકળે છે ત્યારે આવે છે અસ્વીકાર। Rejection.

હું સંપૂર્ણપણે આમાંથી એક પણ નથી અને થોડું થોડું આ બધું જ છું. મારી આત્માનો અને મારા સ્વત્વનો રંગ મારાં અનુભવો અને વિચારોએ રંગેલો છે અને એ રંગ ભલે થોડો વિચિત્ર હોય તો પણ તેમાં રંગાઈ જવાની હિમ્મત મેં હંમેશા રાખી છે. આપણને બધાંને ચોકઠાંઓમાં માણસોને બેસાડી દેવાની વર્ષો જૂની આદત છે. આ ચોકઠાંઓ પોતે પણ જબરદસ્ત વિરોધાભાસ છે! મને મોટાં ભાગનાં ચોકઠાંઓ ઓવરસીમપ્લીફાઇડ માન્યતાઓ અને પૂર્વગ્રહોનાં બનેલાં લાગે છે. મને એમ લાગે છે કે, મોટાં ભાગનાં લોકોની અપેક્ષાએ મારો આકાર અલગ છે અને ઓવરસિમ્પલીફાઇડ ચોકઠાંઓમાં હું નહીં સમાઈ શકું. અને મારે સમાવું પણ નથી. હું સાહસપૂર્વક, ખૂબ મહેનત કરીને મારો વિચિત્ર આકાર જાળવી રાખવાની કોશિશ કરતી રહું છું. પણ, સાથે સાથે મારે ક્યાંઈક અમુક ચોક્કસ વ્યક્તિઓનાં ચોકઠાંમાં ગોઠવવું પણ છે. કારણ કે,કોઈનાં ચોકઠાંમાં ગોઠવાઈ શકવાનો મતલબ સ્વીકૃતિ પણ છે. આ ચોકઠાંઓનો પેરેડૉક્સ છે. આપણું સ્વત્વ પણ જાળવી રાખું અને એવાં લોકો પણ શોધતાં રહેવા જે આપણને સ્વીકારે કારણ કે, સ્વીકારમાં પ્રેમ છે.

रहिमन इस संसार में टेढ़े दोऊ काम ।
सीधे से जग ना मिलै उल्टे मिले न राम ।।
~ रहीम

મારાં મનમાં આ ઓળખનાં વિષયનો વિચાર પોતે પણ અસ્વીકૃતિમાંથી જન્મ્યો છે. ઘણું બધું હોવા અને ન હોવાનાં કારણે ઘણાં લોકોએ વિવિધ રૂપે, વિવિધ પરિસ્થિતિઓમાં મારો અસ્વીકાર કર્યો છે. આપણી આસપાસ ઘણાં લોકોની આપણી પાસેની અપેક્ષાઓઆપણાં વ્યક્તિત્વનાં ફક્ત કોઈ એક એક પાસાં, કોઈ એક સત્ય સાથે જોડાઈ જાય છે. મમ્મી છે એટલે ટીવી/ફિલ્મોમાં દેખાડે છે એમ જાતને ભૂલી જતી અને પરફેક્ટ જ હોય. મમ્મી હોવું એ તે વ્યક્તિનું ફક્ત એક પાસું છે. મમ્મી હોવા ઉપરાંત એ માણસ પણ છે એ આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. મિડલ ક્લાસ એન્જીનીયર/વકીલોનાં પરિવારમાંથી આવતો છોકરો આર્ટ્સ લે તો ઘરમાં ઉહાપો મચી જાય. આ અપેક્ષા પાછળ કેટલાં પૂર્વગ્રહો હોય છે એ જોઈએ: પરિવારમાં આ ટ્રેન્ડની શરૂઆતની પેઢીનાં બધાં/મોટાં ભાગનાં પુરુષો એનાલિટિકલ છે એટલે પછીની પેઢીનાં પુરુષો પણ એનાલિટિકલ જ હોય, પુરુષોએ પરિવાર માટે પૈસા કામવાનાં હોય એટલે એવાં જ કામ પસંદ કરવાનાં હોય જેમાં નાણાકીય સલામતી હોય, આર્ટ્સમાં તો આળસુ અને મૂર્ખ  છોકરાંઓ જ જાય.

આ તો ફક્ત હજારોમાંનાં બે ઉદાહરણ છે. અને આ ઉદાહરણોમાં આગવી ઓળખ હોવાનાં પરિણામે થતી તકલીફો પણ બહુ નાની અને સહ્ય છે. પણ, આ માનસિકતાનાં પરિણામે આવાં તો કેટલાંયે નાના નાના અગણિત દમન રોજ થતાં રહે છે.આપણી આજની દુનિયામાં એક power hierarchy છે. વાઈટ મેલ > વાઈટ ફિમેલ > વાઈટ LGBTQ વ્યક્તિ > નોન-આફ્રિકન મેલ ઓફ કલર > નોન-આફ્રિકન ફિમેલ ઓફ કલર > આફ્રિકન મેલ > આફ્રિકન ફિમેલ > LGBTQ ઓફ કલર. ત્યાર પછી દેશ પ્રમાણે આ hierarchy બદલાતી રહે છે. પણ દુનિયાનાં મોટાં ભાગનાં સ્થળોમાં જે-તે દેશનાં મેજોરીટી ધર્મ/સંપ્રદાયને અનુસરતાં સ્ટ્રેઇટ પુરુષ સિવાયની તમામ ઓળખ ધરાવતાં લોકો માટે રોજનાં ક્રમે જ નાનામાં નાનાથી માંડીને મોટામાં મોટાં અન્યાયો થતાં જ રહે છે.

ફક્ત મારાં સ્ત્રી/પુરુષ/નાન્યેતર જાતિનાં હોવાને કારણે મારે શું પહેરવું, કોની સાથે રહેવું, કામ કરવું કે નહીં, કોની સામે મોં ઢાંકવું, કોને પ્રેમ કરવો, શું ખાવું, શું પીવું એ બધાં પર સમાજ અને ઘરની વ્યક્તિઓ દ્વારા અંકુશ મુકવામાં આવે એ નાનાં પાયાનું દમન છે. આવો અસ્વીકાર મોટાં પાયે જોવા મળે અને ઓળખનાં આધારે લોકોને પીડા પહોંચાડવામાં આવે અને તેમને મારી નાંખવામાં આવે ત્યારે એ જુલમ કહેવાય છે. દુનિયામાં થતાં તમામ પ્રકારનાં ઘટિયામાં ઘટિયા સામાજિક અન્યાયો અને દમન પાછળ પણ પોતાનાં ફાયદા માટે કે પોતાનાં અહંકારને પંપાળવા ખાતર લોકોની અલગ અલગ ઓળખનો અસ્વીકાર કરીને તેમને હેરાન કરવાની જ માનસિકતા રહેલી છે.

સાઉદી અરેબિયામાં સ્ત્રીને કાર ન ચલાવવા દેવામાં આવે, અમેરિકામાં કાયદેસર વિઝા/રેસિડન્સી સાથે રહેતાં નાગરિકોને એરપોર્ટ પર ‘ટેરરિઝમ’નાં નામે હેરાન કરવામાં આવે, ભારતીય ઉપખંડમાં ધર્મ અનેપ્રતિષ્ઠાનાં નામે લોકોને પોતાની મરજીની વ્યક્તિ સાથે રહેવા, પરણવા પર મારી નાંખવામાં આવે, એશિયન સંતાનો પર સતત મેડિકલ અને એન્જીનિયરિંગ લેવા બાબતે દબાણ થતું રહે, સીરિયામાં વહાબી ઇસ્લામ ન અપનાવવા પર મારી નાંખવામાં આવે આ બધાંની પાછળ એક જ માનસિકતા રહેલી છે. આ દમનનો વિરોધ કરનારાંને કહેવામાં આવે ‘એક્ટિવિસ્ટ’. એક્ટિવિઝમ શું છે? લોકોને તેમની નિર્દોષ ઓળખ પ્રમાણેનું જીવન જીવવા દેવામાં આવે એ માટે કરવામાં આવતું કામ જ તો. શું આ કામ સમાજસેવા નથી? બિલકુલ છે!

લોકોને તેમની ઓળખની રક્ષા કરવામાં મદદ કરવા માટે ફુલ-ટાઈમ એક્ટિવિસ્ટ હોવું જરૂરી નથી. તેની શરૂઆત ઘરથી જ થાય છે. કનૈયાલાલ મુનશીનું તેમની સ્ત્રીનાં શિક્ષણ માટે લડવું, મારી મમ્મીને માથે ઓઢવાની ફરજ પાડવામાં આવે ત્યારે મારાં પિતા દ્વારા કરવામાં આવતો વિરોધ અને ‘તેને જે ગમશે તે પહેરશે’ એક્ટિવિઝમ જ તો છે. એ નાના પાયે થતી સમાજસેવા છે.આપણે ‘સંસ્કૃતિ’નો આંચળો ઓઢીને બેઠેલાં આવાં કેટલાં પૂર્વગ્રહોને ઓળખી શકીશું? આપણે બાકીનાં સમાજની અપેક્ષાએ પોતાનાં અદ્રશ્ય ‘વિશેષાધિકાર (privilege)’ને જોઈ શકીશું? ખાનદાની જાગીર, ઉચ્ચ વર્ણમાં જન્મ, પુરુષ જાતિ આ બધાં જૂદી જૂદી જગ્યાએ આજે પણ આપણાં સમાજમાં અદ્રશ્ય રીતે વિશેષાધિકાર રૂપે કામ કરે છે. આ બધાં વિશેષાધિકારોનાં કારણે લઘુમતી કે ઓપોઝિટ જેન્ડરને થતાં અન્યાયોને આપણે જોઈ નથી શકતાં હોતાં અને ફક્ત આપણને તેવો અનુભવ નથી થયો માટે એ અન્યાય અસ્તિત્ત્વ નથી ધરાવતો તેવું માની લેતાં હોઈએ છીએ. આપણે અભાનપણે જ ઘણી વખત પૂર્વગ્રહોથી પ્રેરિત નિર્ણયો લેતાં હોઈએ છીએ. તેનાં માટેનો શબ્દ છે ‘unconscious bias’. આપણે પોતાનાં કેટલા આવાં ‘unconscious bias’ વિષે સભાન થઇ શકીશું અને તેનાં કારણે અન્યોને હાનિ ન થાય તેનું ધ્યાન રાખી શકીશું? જો આટલું કરી શકીએ તો પણ માનવજાતિની બહુ મોટી સેવા થઇ જાય.

કલ્ચરની, સંસ્કૃતિની વાતો કરતાં આપણે થાકતાં નથી. અમે હાઈસ્કૂલમાં આવ્યાં ત્યારે એક પછી એક દરેક વર્ષમાં હાઈસ્કૂલનો કોર્સ બદલાયો હતો. પુસ્તકો બદલાયાં હતાં. ઈતિહાસ એવી રીતે બદલવામાં આવ્યો હતો કે, યુદ્ધોની તારીખોને બદલે અમારી સાંસ્કૃતિક અભિમુખતા વધે એટલે અમીર ખુસરો, આપણા સાત પારંપારિક નૃત્યો વગેરેનાં નામો ગોખાવવામાં આવતાં. પછી હરામ જો ક્લાસમાં બેથી વધુ બાળકો કથક અને ભરતનાટ્યમનો ફર્ક પણ કહી શકતાં હોય તો (ના આન્ટી, ‘ભારત’નાટ્યમ નહીં). જો કે, એય બરાબર છે. ઓછામાં ઓછા નામ આવડ્યા તો કદાચ નસીબજોગે કોઈ જિજ્ઞાસાવૃત્તિથી પણ ક્યાંકથી યુ-ટ્યુબ ફૂટેજ મેળવીને જોશે તો ખરા. બાકી તો કોઈ અવધનાં નવાબે ફરી ‘પુનરોદ્ધાર’ કરવા પડત (આ રેફરન્સ ન સમજાયો હોય તેમણે નવમા-દસમનાં કોઈ વિદ્યાર્થીને પૂછી લેવું). પણ, કહેવાનો મતલબ એ કે, કલ્ચર છે ક્યાં? અને કેવું? અત્યારનું કલ્ચર – જે આપણે રોજીંદા જીવનમાં અનુસરીએ છીએ એ છે બોલિવૂડ, પાનનાં ગલ્લા, ગોખેલાં પુસ્તકો, દેખાદેખી, આંખો અંજાઈ જાય એટલી જરી, મતલબ વગરનાં વોટ્સ-એપ ફોરવર્ડ, ચેતન ભગતનાં પુસ્તકો, ધર્મ-ઝનૂન વગેરે વગેરે.

અવાજ કેટલો છે આપણી આસપાસ! વાંસળી, સરોદ, સિતાર તો શું બ્યુગલ, ટ્રમ્પેટ કે સાક્સોફોન પણ સંભળાય તેમ નથી. આ ‘કલ્ચર’ કદાચ મારાં જીવનનો અત્યાર સુધીનો સૌથી મોટો વિરોધાભાસ છે. ભારતમાં સેકન્ડ ટિયર સિટીમાં રહીને પણ મેં ક્યારેય કોઈ પદ્મવિભૂષણ સન્માનિત તબલા અને સરોદવાદકોને લાઈવ કોન્સર્ટમાં નહોતાં સાંભળ્યાં, ઓડિસી ડાન્સ પરફોર્મન્સ નહોતું જોયું, સિતાર, સરોદ, વીણાનાં અવાજનો ફર્ક નહોતો જાણ્યો. આ બધાં વિશે મેં સાંભળ્યું હતું, મારે જાણવું પણ હતું પણ ત્યારે ફક્ત સાંભળવા મળતું. મારી જે સીનીયર ડાન્સર ફ્રેન્ડ્સ બીજા રાજ્યોમાં કોઈ કોન્સર્ટમાં પર્ફોર્મ કરીને આવતી ત્યારે ત્યાં જોયેલાં પર્ફોર્મન્સની વાતો કરતી, બસ એ જ. અને આજની તારીખેય અમદાવાદ અને વડોદરા સિવાયનાં શહેરોમાં સરકાર અને યુનિવર્સીટીઓ સિવાયની સંસ્થાઓ દ્વારા યોજાતી સ્ટાન્ડર્ડ  કલ્ચરલ ઈવેન્ટ્સ ક્યાં? થતી હોય તો તેનું માર્કેટિંગ, વ્યવસ્થિત જાહેરાતો અને તેનું ઓડિયન્સ ક્યાં? શ્રેયા ઘોષાલ, અરિજીત સિંઘ અને ભજનો સિવાય બાય-એનલાર્જ આપણને સંગીતમાં સમજાય છે શું?

પછી વાત કરીએ સાહિત્યની. મોટાં ભાગની સારી ગુજરાતી બુક્સ ઈ-બુક તરીકે ઉપ્લબ્ધ પણ નથી. આપણા કમર્શિયલ પ્રકાશનો અને પ્રકાશકોએ એટલો પણ પ્રયત્ન નથી કર્યો સમયની સાથે થવાનો અને કરે પણ કેમ? વાચકો ક્યાં? હમણાં જ હું અને મારી એક મિત્ર વાત કરતાં હતાં. અમારા શહેરમાં સાથે બેસીને પુસ્તકોની વાત કરવા માટે અમારી પાસે એકબીજા સિવાય લગભગ કોઈ જ રહ્યું નથી. કોલેજોમાં ગેજેટ્સ અને ગાડીઓ (કાર્સ) એ સિવાય વાત જ નથી હોતી કોઈ પાસે. યુવાનો/સાંપ્રતનાં નામે આપણા સાહિત્યનાં દરેક જોન્રામાં ગણીને એક કે બે વ્યવસ્થિત લેખકો રહ્યાં છે. બાકી કદાચ કોઈ સાંપ્રત પ્રવાહો વિષે લખવાનો પ્રયત્ન પણ કરે તો પણ તેમને કહી દેવામાં આવે છે કે, આવું થોડું લખાય? સેલ્ફ-હેલ્પ કિતાબો અને શાળાનાં પાઠ્ય-પુસ્તકોની જેમ સારું, લોકોને ગમે તેવું લખો અને લોકોને ગમે છે એ જ જે સત્ય નથી હોતું અથવા વર્ષોથી ચાલી આવતી માન્યતાઓને જ ફરી ફરીને કહ્યા કરે તેવું છીછરું હોય છે. અનુભવોમાંથી પસાર થયેલાં, દુનિયાને હજારો રંગો અને દ્રષ્ટિકોણથી જોતાં રિજનલ ભાષાનાં પ્રમાણિક લેખક માટે આપણે હવે સામાજિક રીતે તૈયાર પણ છીએ કે કેમ એ એક મોટો પ્રશ્ન છે.

સ્ટેન્ડ-અપ કોમેડીમાં પણ હજુ સુધી સાંઈરામ દવે કે શાહબુદ્દીન રાઠોડ પછી કંઈ ખાસ હલચલ નથી. જે છે એક કંપની અને તેનાં અમુક કમીડિયન્સ તેમનાં જોક હજુ પણ મોટા ભાગે ‘સ્લેપસ્ટિક હ્યુમર’ કૅટેગરીમાં જ ચાલ્યા આવે છે. હા, લાઈવ શોઝમાં આપણે ત્યાં નાટકો હજુ પણ પોપ્યુલર આર્ટ-ફોર્મ છે અને તેમાં સતત સારું કામ થતું રહે છે. હવે સિનેમામાં પણ થેન્ક્સ ટુ અભિષેક જૈન એન્ડ ટીમ, એક નવો પ્રવાહ શરુ થયો છે પણ, તે પણ ધીમે ધીમે એ જ પ્રેમ કહાનીઓ, મરાઠી ફિલ્મોની નકલ અને પરાણે મીઠાઈ ખવડાવતા હોય તેવાં છીછરા, ક્લીશેવાળા ‘સોશિયલ મેસેજિસ’નાં વંટોળમાં ફસાતો જાય છે. અને આ સિવાય ગરબા. પોપ્યુલર સેન્સમાં જેને કલ્ચર કહેવાય છે તેનાં નામે બસ આટલું છે અત્યારે આપણી પાસે.

મને દુઃખ થાય છે એ વિચારીને કે, એક આખી જેનરેશન યો-યો/બાદશાહનાં ગીતો પર ઊછરી રહી છે. ગુજરાતીમાં બહુ ઓછું ક્વોલિટી કન્ટેમ્પરરી મટીરિયલ બની રહ્યું છે. વિઝ્યુઅલ અને પરફોર્મિંગ આર્ટમાં વડોદરા અને અમદાવાદ સિવાય ખાસ ક્યાંય કંઈ નથી થઇ રહ્યું. ત્યાં પણ વિઝુઅલ આર્ટ્સમાં બે-ત્રણ કૉલેજો અને પરફોર્મિંગ આર્ટ્સમાં ચાર-પાંચ સંસ્થાઓ સિવાય ક્યાંયે વિશ્વકક્ષાનાં પ્રોડક્શન થતાં નથી. થતાં હોય તો લોકલ ઓડિયન્સને જ ખબર નથી. અદિતી મંગલદાસ જેવાં ઊંચા દર્જાનાં ડાન્સર / આર્ટિસ્ટિક ડાઈરેક્ટરનાં કમર્શિયલ શોઝ સિંગાપોરમાં થાય પણ અમદાવાદમાં ન થાય! સારી સારી પોટેન્શિયલ ડાન્સર્સ દસમાં-બારમાં-કોલેજમાં વિશારદ કરે અને પછી ડાન્સ કરવાનું જ છોડી દે! ડી-ડી ભારતી કે રાજ્યસભા ટીવી પર આપણામાંના કેટલાં અટકે છે?

ઉપર કહ્યું તેમ આ બધું બાય-એન્લાર્જ છે. આમાં સુખદ અપવાદો છે. પણ, અપવાદોનું કલ્ચર એ આખાં સમાજનું કલ્ચર ન કહી શકાય. સમાજનું કલ્ચર તો જનરલ રૂલ પરથી જ ઓળખાય અને એક સમાજ તરીકે કલા સિવાયનું બધું જ આપણા કલ્ચરમાં છે અત્યારે. તો તેનું શું કરશું? એક હિન્ટ આપું. ક્લાસિકલ મ્યુઝિક મને ન સમજાય તેવું કહીને તેને સાંભળવાની ક્યારેય કોશિશ પણ ન કરનારાં દરેક માટે: સૌથી પહેલાં તો સંગીત સમજવાની વસ્તુ જ નથી. સાંભળવાની છે. હું કહું છું તે કરતાં આ નીચેની ટેડ ટોકમાં આ ભાઈ વધુ સારી રીતે સમજાવી શકશે. કંટાળો નહીં આવે. પ્રોમિસ. Start from there if you’ve stayed with me in this rant so far. :)

આપણે ત્યાં આ આખો રિલેશનશિપ અને તેનાં સ્વીકાર વિશેનો મત શિક્ષિત પ્રેક્ટિકલ મિડલક્લાસમાં જાણે એકાએક ફક્ત એક પેઢીમાં જ ફરી ગયો છે! એક સમય હતો જ્યારે પ્રેમ અને પ્રેમ-લગ્ન આખી બાબત જ એટલી મોટી ગણાતી કે, પ્રેમ-સંબંધો બંધાતા તોયે એક જ વાર બંધાતા અને લગ્નની ગાંઠ બંધાય ત્યાં સુધી બહારનાં તત્ત્વો સાથેની જંગ જ એટલી મોટી રહેતી કે, સંબંધની આંતરિક તકલીફો તો ‘રિલેશનશિપ’વાળા ગાળામાં દેખાતી પણ નહીં. અંતે લોકો ભાગીને પ્રેમીને પરણી જતાં, અથવા માતા-પિતા રાજી-ખુશી પરણાવી દેતાં અને એ બંને ન થતું ત્યારે બંને છૂટાં પાડીને અરેન્જડ મેરેજમાં કોઈ સાથે ગોઠવાઈ જતાં. હા, આમાં પછી થોડાં ઘણાં ફેરફાર આવતાં. પણ, વાતનો જનરલ ટોન તો બ્લેક ઓર વ્હાઈટ જ રહેતો. કોમ્પ્લીકેશન કે કન્ફયુઝનનાં ગ્રે તો જાણે અસ્તિત્ત્વ જ ન ધરાવતાં હોય એવી જ કહાનીઓ સાંભળવા મળતી.

અને છેલ્લા ૫-૭ વર્ષમાં આ બધું જ બદલાઈ ગયું. પ્રેમ મેઈનસ્ટ્રીમ થઇ ગયો અને ખાટલે મોટી ખોડ એ કે, આવો કોમ્પ્લીકેટેડ પ્રેમ કરનારી અમારી જનરેશનનાં મોટાં ભાગનાં પેરેન્ટ્સની તો સ્ટ્રેઈટ-ફોરવર્ડ લવ-સ્ટોરી પણ નથી! તો રિલેશનશિપ એડવાઈઝ તો ભૂલી જ જાઓ. આ આખી પરિસ્થિતિ આ એક જેનરેશન માટે બહુ રસપ્રદ છે. એક તરફ પ્રેમ અને પ્રેમીઓને વધુ ને વધુ સ્વીકૃતિ મળતી ચાલી છે એમ સંબંધોનું પ્રમાણ વધ્યું છે અને બીજી તરફ બુદ્ધિજીવી વર્ગનો કરિયર ઓરિયેન્ટેડ અપ્રોચ વધતો ચાલ્યો છે એમ સંબંધોનાં નવા સમીકરણોનો એક ફલક ખુલવા લાગ્યો છે. ટીન્સ અને યુવાનો ભણવા કે કામ કરવા માટે વધુ ને વધુ ગામ/રાજ્ય/દેશની બહાર લાંબા કે ટૂંકા સમયગાળા માટે જવા લાગ્યા છે. સ્કૂલ-કોલેજની રિલેશનશિપ્સમાં છેલ્લાં કેટલાંયે સમયથી એક મૂંગી સ્વિકૃતિ આવી ગઈ છે એકથી વધુ રિલેશનશિપ્સ અને બ્રેક-અપ્સ વિશે. બાકીની વિશાળ દુનિયા સાથે લાઈવલી કનેક્ટેડ અર્બન યુથનાં રિલેશનશિપ્સ વિશેનાં અભિગમ પણ વધુ-ઓછાં પણ ગ્લોબલ બનતાં ગયા છે.

પણ, આ કોમ્પ્લેકસીટીને હેન્ડલ કરી શકવા માટેની સપોર્ટ સિસ્ટમ? ન બરાબર છે. રિલેશનશિપ્સવાળો સબ્જેક્ટ તો આજે પણ એક સામાન્ય ઘરમાં પ્રતિબંધિત શ્રેણીમાં આવે છે. હા, વાત લગ્ન સુધી પહોંચે ત્યારની વાત અલગ છે. કેઝ્યુઅલ રિલેશનશિપ (સાવ ટાઈમપાસ નહીં) નામનો કન્સેપ્ટ પ્રેક્ટિકલી આવી ગયો હોવાં છતાંયે અસ્તિત્ત્વ નથી ધરાવતો. પૂછો કોઈ પણ એવરેજ મિડલ-ક્લાસ/હાયર મિડલ-ક્લાસ સ્કૂલ-કોલેજનાં છોકરા/છોકરીઓને. ‘ઇટ્સ કોમ્પ્લીકેટેડ’ પર એક આખો નિબંધ લખી આપી શકશે.  બીજી તરફ આ સમયનાં યુવાનોનાં પેરેન્ટ્સવાળી જેનેરેશનમાં અમુક સીમિત વ્યાખ્યાઓ જ અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે. કાં તો તમે સિરિયસ હો અને લગ્ન કરો અને બાકીનું બધું કાં તો તને ‘નાના અને અણસમજુ છો’ અથવા તો ‘ટાઈમપાસ કરો છો’વાળી કેટેગરીમાં મુકાઈ જાય છે. રિલેશનશિપનાં ગ્રે શેડ્સ વિશે ન કોઈ વિચારે છે કે ન તો વાત કરે છે. પેરેન્ટ્સ કદાચ વાત કરે તો પણ તેની ગંભીરતા તેમનાં મગજમાં એટલી બધી વધુ હોય કે, પરિસ્થિતિ હોય તેનાં કરતાં તેમને વધુ dramatic જ દેખાય. વળી, સિરિયસ રિલેશનશિપવાળાઓએ પણ મોટા ભાગે તો ઘરમાં આ વિશે કંઈ કહ્યું ન હોય અને કહ્યું હોય પણ ખરું તોયે એ one-off ઓકવર્ડ ડિસ્કશન હોય જેમાં એ સમયે અને એ ઉમરે બિલકુલ રિલેવંટ ન હોય એવાં સવાલ-જવાબ થાય અથવા તો હમણાં ભણવામાં ધ્યાન આપો એવું કહીને વાતને આટોપી લેવામાં આવતી હોય. ૨૦ વર્ષથી નીચેનાં લોકોની રિલેશનશિપ્સ તો બાઈ-ડીફોલ્ટ સિરિયસલી ન જ લેવામાં આવે એ શું વળી? કઈ દુનિયાનાં કયા કાયદામાં એવું લખી દેવામાં આવ્યું છે કે, ૨૦ વર્ષથી નીચેનાં જે કરતાં હોય એ સિરિયસ ન જ હોય?! બની શકે છે કે, ત્યારે જ એ લોકો પોતાનાં સોલ-મેટને મળે! પણ, ઈચ્છવા છતાંયે અમુક પરિસ્થિતિ કઈ રીતે સાચવવી એ તેઓ ન સમજી શકતાં હોય અને તેમાં ખરેખર તેમને ખરેખર તકલીફ ક્યાં છે એ જ ખબર ન હોય. ત્યારે તેની ગાંઠો ખોલવામાં એ બંને સિવાયનાં ત્રીજા તેમાં ઇન્વોલ્વડ હોય એ પણ કોણ? તેમનાં જેટલો જ સીમિત લાઈફ-એક્સપીરિયંસ ધરાવતાં તેમનાં મિત્રો. તેઓ એક ત્રીજી વ્યક્તિ તરીકે તેમની તકલીફોને જોઈ/સમજીને એક હદ સુધી સલાહ આપી શકે પણ એથી આગળ સમજી કે સમજાવી શકવાનું તો તેમનુંએ ગજું ન હોય.

જે માતા-પિતાઓ ભવિષ્ય અને કરિયર વિશે ફોરવર્ડમાં ફોરવર્ડ ચર્ચાઓ કરી શકતાં હોય એ જ વર્ગ આ ટોપિક પર સાવ ચુપ. ફ્યુચર અને યુવાનીનો એક મોટો ભાગ કરિયર છે તેટલો જ મોટો બીજો ભાગ રિલેશનશિપ્સ અને પાર્ટનર્સની આ એડવેન્ચરસ સફર પણ છે. વળી, પર્સનલ અને ફેમિલી લાઈફની સ્થિરતા વિના આમ પણ કરિયરમાં સ્થિરતા આવવી લોઢાનાં ચણા ચાવવા જેટલું અઘરું છે એ વસ્તુ આપણા કરિયર/ફોકસ ઓરિયેન્ટેડ કહેવાતાં બુદ્ધિજીવી માં-બાપો અને શિક્ષકો કઈ રીતે ભૂલી જાય છે? આઈ મીન કમોન! આપણને બધાંને શું અત્યાર સુધીમાં સમજાઈ નથી ગયું કે, એક સાચાં અર્થમાં વેલ-રાઉન્ડેડ લાઈફ જીવવા માટે કરિયર અને સંબંધોનું બેલેન્સ બહુ જરૂરી છે. તો આ વાત ટીન્સને પ્રેક્ટિકલ રીતે શીખવવી અને સમજાવવી ક્યારે શરુ થશે એ હું વિચારું છું! વળી, કરિયર અને લાઈફમાં શું કરવું તેનાં ઓપ્શન્સ વગેરે વગેરેની માહિતી તો આમ પણ આજ-કાલ બધાં માટે ઈન્ટરનેટ પર ભરપૂર છે. કરિયર એવી થિયરી છે જે સમાચારપત્રો, મેગેઝીન, બ્લોગ્સ અને એવાં હજારો માધ્યમોમાંથી બહુ સહેલાઈથી મળી શકે છે. પણ, સંબંધો અને તેને ટકાવવાની માહિતી ક્યાંથી મળશે? ફિલ્મો, નાટકો અને વાર્તાઓ તો છે. પણ, તેમાંયે હીરો અને વિલનનાં કન્સેપ્ટ સમજી શકાય ગ્રે-શેડનાં નહીં. ખરેખરી જિંદગી અને ખરેખારા સંબંધો તો આખી વાત જ ગ્રે-શેડની હોય છે. તો હવે ડગલે ને પગલે તાર્કિક અને નાણાંકીય સમજદારી ઇન્સીસ્ટ કરતાં આપણે, એક સમાજ તરીકે લાગણી અને સંબંધોની સમજદારી સાથે બેલેન્સ નામની એક જીવનજરૂરી વાત શીખવવાનું શરુ ક્યારે કરીશું?

લાગણીઓની વાત આવે ત્યારે મજબૂત બનવાની જે સલાહો આપવામાં આવે છે તેનો ખરેખરો સુર તો લાગણીઓને સુન્ન કરી નાંખો અને પછી સ્ટ્રોંગ હોવાનો ઢોંગ કરો એવો હોય છે આપણે ત્યાં. ઈમોશનલ ઈન્ટેલીજન્સ નામનો જીવનનો એક ખૂબ અગત્યનો ભાગ આપણે ત્યાં જૂગારની રમત બનીને રહી ગયો છે. એ શીખવાની વ્યવસ્થિત લાઈન ઓફ કમ્યુનિકેશન નથી એટલે ટ્રાયલ એન્ડ એરર એ એક જ મેથડ બચી છે. એ મેથડ આ રસ્તા પર એટલી કઠણ છે કે, જે એમાંથી પસાર થાય છે એ કશું સમજી ન શકવાને લીધે શરૂઆતમાં જ ફાટી પડે-કોઈ ને કોઈ રીતે તેમાંથી ભાગી છૂટે અને જિંદગી આખી મજબૂત હોવાનાં ભ્રમમાં જીવતાં રહે, જે ટકી રહે એ અંતે સાવ ભાંગી પડે અને બાકીનાં ગણ્યાગાંઠ્યા નસીબદારો આ આખો ભેદ પામે અને સ્વસ્થતાથી આગળ વધતાં રહે. સમય બદલ્યો છે અને તેની સાથે અમને પજવતાં પ્રશ્નો પણ. હાલ બાકીની દુનિયામાં ટીન્સ અને યુવાનોનાં પેરેન્ટ્સ કે પછી એ ઉમરનાં તેમનાંથી નજીક તેમનાં બધાં વયસ્કોમાંનાં કોઈ ને કોઈ આ રિલેશનશિપ એડવાઈઝરનો રોલ લેતાં રહેતાં હોય છે અને એ પણ ફક્ત ત્યારે નહીં જ્યારે વાત લગ્ન પર આવી પહોંચી હોય. એ લગ્ન સુધી પહોંચે ત્યાં સુધીની સફરમાં પણ.

આવા સમયે તેમને એ સમીકરણમાં કયા ક્યા અને કેવાં પરિબળો ભાગ ભજવે છે એ દેખાડવામાં આવે તો? તમે ગમે તે કરો અંતે એ નિર્ણયની જવાબદારી તમારી પોતાની જ રહે એ સમજાવવામાં આવે તો? રિલેશનશિપમાં ફક્ત પ્રેમ અને બ્રેક-અપ બે જ એક્સ્ટ્રીમ ન હોઈ શકે એ સમજાવવામાં આવે તો? સંબંધોમાં અમુક પરિસ્થિતિઓ ગૂંચવાડા ઊભી કરતી હોય છે અને એ ગૂંચવાડા સાથે બેસીને વાત કરીને ખોલવાના હોય છે એ સમજાવવામાં આવે તો? રિલેશનશિપ્સમાં દરેક વખતે પોતાને શું જોઈએ છે એ ખબર ન હોય અને એવું હોવું જરૂરી પણ નથી એ સમજાવવામાં આવે તો? દરેક રિલેશનશિપને દુનિયાનાં અંત તરીકે દેખાડવા કરતાં જસ્ટ-અનધર-ડેસ્ટીનેશન તરીકે જોતાં શીખવાડવામાં આવે તો? આવો અભિગમ કેળવ્યા પછી તેને ગમે તેની લાગણીઓ સાથે રમવાનું સાધન ન બનાવતાં શીખવાડવામાં આવે તો? એક ફલર્ટ હોવું અને ખરેખર ઇચ્છવા છતાં રિલેશનશિપ્સ ટકાવી ન શકવી એ બંનેમાં ફર્ક છે એ શીખવાડવામાં આવે તો? પાર્ટનર અને પોતાની જાત સાથે લાગણીઓમાં પ્રમાણિકતા કોને કહેવાય અને એ કેટલી જરૂરી છે એ શીખવાડવામાં આવે તો? ક્યારેક તેમનાં કોઈ મિત્ર અને તેમનામાં ખરેખર કેમિસ્ટ્રી દેખાય ત્યારે તેમને એ જણાવવામાં આવે તો? ક્યારેક કોઈ બહુ લાગણીશીલ છોકરા/છોકરી સાથે તેમને ફલર્ટ કરતાં અટકાવવામાં આવે તો? રિલેશનશિપમાં તેઓ સ્વકેન્દ્રી બની રહ્યા હોય ત્યારે તેમને ટપારવામાં આવે તો? બ્રેક-અપ પછી રીબાઉંન્ડ શું હોય અને તેમાં વ્યક્તિની માનસિક પરિસ્થિતિ શું હોય એ સમજાવવામાં આવે તો? પ્રેમની કલાત્મક આવૃત્તિ અને રોજબરોજની પ્રેક્ટિકલ આવૃત્તિ વિશેનો ફર્ક સમજાવવામાં આવે તો? એક એપિસોડનાં પ્રેમ અને જીવનભરની લવ સ્ટોરીમાં પાયાનો ફર્ક સમજાવવામાં આવે તો? અને બંનેમાં કંઈ ખોટું નથી એ અહેસાસ કરાવવામાં આવે તો? શું આ સમાજનાં મોટાઓ પોતાનાં જ બાળકોને આટલું પણ શીખવવાનું નથી વિચારતાં? કે પછી લાગણીઓ અને સમજદારીનો દાવો કરતાં પોતે જ ખરેખર તો આ બાબતે અભણ રહી ગયા છે? સેક્સ એજ્યુકેશન પહેલાં અને તેનાંથી કદાચ ક્યાંય વધુ જરૂરિયાત આપણે ત્યાં રિલેશનશિપ અને ઈમોશનલ એજ્યુકેશનની છે.

---

આ વિચારનાં ખૂબ નજીકનાં બે વિષયો પરની બે રસપ્રદ ટેડ-ટોક્સ:

મેઘધનુષ – રેઈનબો એ સમગ્ર દુનિયામાં ગે-પ્રાઈડનું એલ.જી.બી.ટી કમ્યુનિટીનું ચિહ્ન છે. આ મેઘધનુષનો મતલબ મારાં માટે રોજબરોજનાં જીવનમાં શું છે એ અહીં કહીશ. બીઈંગ ગે એન્ડ વોટ ઈટ મીન્સ ટુ મી. આ પહેલાં લખેલી વાત ગ્લોબલ હતી. પરિસ્થિતિનું બહુ સામાન્ય વૈશ્વિક અને સામાજિક સ્તરે વર્ણન અને એક નાગરિક તરીકે મારાં માટે તેનો મતલબ શું છે તેની વાત. જ્યારે આ પોસ્ટ એ મારાં અંગત અનુભવોની અને અન્ય મિત્રો પાસે સાંભળેલાં તેમનાં અનુભવોની વાત છે. આ વાત એક વ્યક્તિ તરીકે, એક પ્રવાસી તરીકે મેં મારી આસ-પાસનાં ગે,લેસ્બિયન અને બાઇસેક્શુઅલ્સમાં જોયેલાં વ્યક્તિગત આયામો અને અંગત લાગણીઓની છે.

શરૂઆત કરું મલિસ્સાથી. આગળની પોસ્ટમાં કહ્યું હતું તેમ આ વ્યક્તિ શું છે, શું નહીં એ મને હજુયે ખબર નથી પડી. એ હંમેશા ખુલતું શર્ટ અને જીન્સ પહેરતી. એકવડો બાંધો, વાળમાં ડ્રેડલોકસ, થોડો ઘાટો અવાજ અને મોં પર થોડાં એકદમ આછી મૂંછ જેવાં શેવ ન કરેલાં વાળ. તેની એક્સ ગર્લફ્રેન્ડસ વિષે મેં સાંભળ્યું હતું. વ્યક્તિ તરીકે મલિસ્સા બહુ મસ્ત હતી. સોશિયલ એક્ટીવિઝમમાં આગળ પડતી.  ગિલ્ડમાં વિમેન્સ કલેકટીવ અને એવું પણ ઘણું બધું હતું. તેને મળી ત્યારે મારી આર્થિક પરિસ્થિતિ બહુ નબળી હતી. કંઈ કામ મળતું નહોતું. એ યુનીવર્સીટીમાં જૂદા-જૂદા ઘણાં લોકો સાથે મારી ઓળખાણ કરાવતી અને જો તેમનાં પાસે મારાં લાયક કંઈ કામ હોય તો મને જણાવવા ભલામણ પણ કરતી. અમે એક વખત લગ્નની વાત કરતાં હતાં ત્યારે તેણે કહ્યું હતું એ મને યાદ છે કે, મારાં માતા-પિતા છેલ્લાં ૨૦ વર્ષથી સાથે છે. તેમની સહમતિથી સાથે છે. કોઈ પ્રકારનાં લગ્ન વિના! મલિસ્સા પોતે લેસ્બિયન હતી કે ટ્રાન્સજેન્ડર એ મને આજ સુધી ખબર નથી પડી. આ બધું પૂછવામાં હું બહ છોછ અનુભવું છું અંગત રીતે. વળી, એ વ્યક્તિ તરીકે શું છે તે જાણવું મારાં માટે પૂરતું હતું. એટલે બાકીનું કંઈ જાણવાની મને જરૂર પણ નહોતી લાગી.

વેલેરી બાઇસેક્શુઅલ છે. તે એકદમ ફેમિનીન છે. મલિસ્સાને જોઉં તો આજે મને અંદાજ આવી જાય કે તે કદાચ બુચ લેસ્બિયન (‘બુચ’ એ છોકરીઓ માટે વપરાય છે જેની ઓવરઓલ સ્ટાઈલ છોકરાઓ જેવી હોય. ટીપીકલી ટૂંકા વાળ, શર્ટ અને પેન્ટ અને બોલ-ચાલની સ્ટાઈલ પણ છોકરાઓ જેવી) છે. પણ, વેલેરીને આમ ને આમ રસ્તામાં જોઉં તો ખબર ન પડે. મને સૌથી પહેલી વાર અને પછીની દરેક વાર જ્યાં સુધી હું બહુ લોકોને ઓળખતી નહીં ત્યારે ક્લબિંગ લઇ જવાવાળી તે. તે મને તેની નાની બહેનની જેમ રાખે. કલબ્સમાં મારાં પર કોઈ વિચિત્ર છોકરાઓ હિટ ન કરે, કોઈ તકલીફ ન પડે મને તેનું ધ્યાન હંમેશા તે રાખતી. છેલ્લે એકાદ મહિના પહેલાં ક્લબ ગયા ત્યારે મારી વિંગ-ગર્લ એ હતી. તેનો અવાજ એકદમ તીણો છે. જો એ ઍલેક્સ સાથે ન હોત તો કોઈ છોકરી સાથે હોત. એ છોકરીનો ફોટો તેણે મને દેખાડ્યો છે. જ્યારે, વેલેરીનો બોયફ્રેન્ડ અને મારો ફ્રેન્ડ ઍલેક્સ લેસ્બિયન્સ વિષે રસપ્રદ મત ધરાવે છે. તેણે એક વખત ‘સ્લટ લેસ્બિયન્સ’ તેવો શબ્દપ્રયોગ કર્યો હતો. ત્યારે મેં તેને પૂછ્યું હતું કે, તે એવું કેમ કહે છે. ત્યારે તેણે મને કહ્યું હતું કે, એ એવું એટલા માટે કહે છે કારણ કે, મોટાં ભાગે ‘સ્લટ’ ની ટ્રેડીશનલ વ્યાખ્યામાં એક સ્ત્રી જે એક કરતાં વધુ પુરુષો સામે બહુ ઓછાં સમયાંતરે પગ ફેલાવે તે સ્લટ કહેવાય છે. અને એટલે ઘણી લેસ્બિયન્સ તેવું એક કરતાં વધુ સ્ત્રીઓ સાથે કરતાં કોઈ ગિલ્ટ નથી અનુભવતી હોતી. તેનાં મત મુજબ લેસ્બિયન્સ સામાન્ય રીતે વારંવાર અને બહુ જલ્દી સાથી બદલતી રહે છે એટલે તેણે સ્લટ લેસ્બિયન એવો પ્રયોગ કર્યો.

ઍલેક્સનો એક મિત્ર ફિલિપ ગે છે. તેને જોતાં ખબર ન પડે. તેની વાત થોડી વિચિત્ર છે. ફિલિપને ચર્ચમાં પ્રીસ્ટ બનવું હતું. પણ, તેણે ચર્ચને કહ્યું કે તે ગે છે ત્યારે તેમણે તેને પ્રીસ્ટ ન બનવા દીધો. પછી તેણે પોતાની સેક્શુઆલીટી પરાણે બદલવાની કોશિશ કરી. પછી ફરી તેને પ્રીસ્ટ નહોતું બનવું. તે નાસ્તિક બન્યો અને ફરીથી પોતે જે હતો તેનો તે થઇ ગયો. ક્વિન્ટન નામનો એક ફ્રેંચ છોકરો છે જેને હું યુનીવર્સીટી કેમ્પસમાં રહેતી ત્યારથી- પહેલાં સેમેસ્ટરથી ઓળખું છું. HOT! એ છોકરો ગાઈ શકે છે અને પિઆનો વગાડે છે. જ્યારે મને ખબર પડી કે એ ગે છે ત્યારે મારું મોં પડી ગયું! જો કે, એ અનપેક્ષિત નહોતું. ક્વિન્ટન ટિપિકલ ગે છે. અમેઝિંગ ડ્રેસિંગ સેન્સ, ટેસ્ટ ફોર મ્યુઝીક, ગાઈ શકે છે, ફેમિનીન મેનરીઝમ્સ! તેને મળો એટલે શરૂઆત ‘હે ડાર્લિંગ!’થી કરે. ડ્રામા-ક્વીન પણ ખરો ;) આ ઘરમાં ગયા વર્ષે આવી ત્યારે ખબર પડી કે, ક્વિન્ટન મારી હાઉઝમેટ અડેલનો પણ મિત્ર છે. અડેલ કહેતી હતી કે, ક્વિન્ટનનો અત્યારનો બોયફ્રેન્ડ is the hottest thing! પછી અમે લોકોએ તેનાં બોયફ્રેન્ડનાં ફોટોગ્રાફ્સ જોયાં. OMG! ટિપિકલ ઇટાલિયન હિરો જેવો બાંધો, દેખાવ અને ફ્રેંચ એક્સેન્ટ. તે બંને દેખાવથી બહુ સુંદર કપલ છે. સાંભળ્યું છે કે, તેમણે ગયાં વર્ષે સગાઇ કરી.

અડેલનો એક મિત્ર છે અર્શદ. એ મલય છે અને ગે છે. તે પણ ટિપિકલ ગે છે. ફેમિનીન મેનરીઝમ વગેરે વગેરે. એ બહુ ક્યુટ છે. તેની સાથે હંમેશા મજા આવે. મારો મુંબઈનો મિત્ર જે ગે છે એ મારાંથી નાનો છે. તેની સાથેનો મારો સંબંધ બહુ અલગ છે. અમે બહુ નજીક છીએ. ગયાં વર્ષે તે ઘણી વખત જ્યારે ને ત્યારે ‘.. કારણ કે, હું ગે છું’ આ ઉદ્ગારને ઘણી વખત દલીલ તરીકે વાપરતો. એક વખત મને બહુ ગુસ્સો આવ્યો હતો ત્યારે મને યાદ છે મેં તેને કહ્યું હતું કે, યાદ રાખ તારી સેક્શુઆલીટી એ તારી પર્સનાલીટીનો એક ભાગ છે. તુ શું છો એક વ્યક્તિ તરીકે તેનો એક ભાગ તારી સેક્શુઆલીટી ‘પણ’ છે. તારી સેક્શુઆલીટી ‘જ’ નથી. Don’t carry the weight of your sexuality everywhere you go. Doesn’t matter. You don’t have to tell the whole world about it and nobody will know until you tell them. It doesn’t matter outside of your bed. Nobody cares! What people care about is what you do. What you do is a bigger part of who you are.  એ છોકરો બહુ તેજ છે. મીડિયા અને માર્કેટિંગ ભણે છે અને મને ખાતરી છે કે, એ કૈંક સારું કરશે તેનાં જીવનમાં. મને છેલ્લાં એક વર્ષમાં મળેલી ‘આઈ લાવ યુ’ નોટ્સ અને નાના હાર્ટ કદાચ સૌથી વધુ તેની તરફથી આવેલાં હશે. :)

પર્થમાં એક એક ગે બાર છે. તેનું નામ ‘ધ કોર્ટ’. પણ, ગે બાર એટલે ફક્ત ગે-લેસ્બિયન-બાઇસેક્શુઅલ જ જઈ શકે તેવું નહીં. બધાં જઈ શકે પણ બહુમતિ ગે,લેસ્બિયન,બાઇસેક્શુઅલની હોય. બહુ મસ્ત જગ્યા છે. તેનાં હાઉઝ ડીજે અને મ્યુઝિક બહુ સરસ હોય છે. હું, અડેલ અને જીઝેલ અમે ત્રણેય હાલતાં ‘ને ચાલતાં ત્યાં જતાં હોઈએ છીએ. અમે મુક્ત રીતે નાચી શકીએ. કોઈ વિચિત્ર છોકરાઓ અમારાં પર હીટ ન કરે. જો કોઈ છોકરો ‘ના’માં ન સમજે તો અમે લેસ્બિયન હોવાનો ડોળ કરી શકીએ અને કોઈ છોકરી ન સમજે તો સ્ટ્રેટ હોવાનો! ;) આવી જગ્યાઓમાં પિંક શર્ટનો સીધો મતલબ તમે ગે છો તેવો થાય! સ્કીન-ટાઈટ જીન્સ પહેર્યું હોય તો પણ લોકો તેવું અનુમાન લગાવે કે, તમે ગે છો. ગે છોકરાઓની અન્ય ગે છોકરાઓને પિછાણી શકવાની સેન્સ બહુ જોરદાર હોય છે. જો તમે સ્ટ્રેટ હો તો સામાન્ય રીતે તે તમારાંમાં રસ લેવાનું તો દૂર પણ તમને બોલાવશે પણ નહીં. ભારતમાં અને અન્ય મુસ્લિમ દેશોમાં ગે છોકરાઓએ સ્ટ્રેટ છોકરાઓ પર અટેક કર્યા હોવાની વાત સાંભળી છે. અડેલ કહે છે કે, ગે છોકરાઓ તમે સ્ટ્રેટ હો તો તમને હેરાન ન કરે સામાન્ય રીતે. પણ, લેસ્બિયન છોકરીઓ તો તેમને ખબર હોય કે તમે સ્ટ્રેટ છો તોયે એક વખત ટ્રાઈ તો કરી જ લે. મને અંગત રીતે તેવાં કોઈ અનુભવ નથી. ભારતમાં રહેતી એક હોસ્ટેલાઈટને ઓળખું છું જે બાઇસેક્શુઅલ છે. તે કહે છે કે, ગર્લ્સ હોસ્ટેલમાં ત્યાં ઘણી છોકરીઓ એક-બીજા સાથે શારીરિક સંબંધ ધરાવતી હોય છે. પણ, સાથી તરીકે તેઓ હંમેશા છોકરાઓ તરફ ઢળતી હોય છે. મારો કલીગ મેટ એટલો ઓપનલી ગે હતો કે, એ પોતે ગે લોકો પર જોક્સ કરતો. અને અંતે, આ બધું જોઇને મેં પોતે એક વખત મારી જાતને સવાલ કર્યો હતો કે, હું ખરેખર મારી પોતાની ચોઈસથી સ્ટ્રેટ જ છું ને? જવાબ મળ્યો ‘હા’. :)

મારી યુનિવર્સિટીમાં દર ગુરુવારે નાની માર્કેટ ભરાય છે. ઘણાં બધાં સ્ટૂડન્ટ ગિલ્ડનાં અને સ્ટૂડન્ટ ક્લબનાં સ્ટોલ લાઈબ્રેરીની બરાબર સામે લાગેલાં હોય છે. ૨૦૦૯માં પહેલી વખત આ સ્ટોલ જોયા હતાં. અમુક સમય પછી મારો પરિચય મલિસ્સા સાથે થયો હતો. વિમેન્સ કલેક્ટીવની એ પ્રેસીડન્ટ હતી. હિપ્પી જેવો દેખાવ, વાળમાં ડ્રેડલોક્સ પણ સ્વભાવે એ બહુ મળતાવડી હતી. એ એક વર્ષ પછી મેં મલિસ્સાને કેમ્પસ પર ક્યારેય નથી જોઈ. તેનો નંબર પણ હવે મારી પાસે નથી. તેને મળ્યાં પછી મને એવું લાગ્યું હતું કે, તેનાં વિશે કંઇક વાત અસામાન્ય હતી. પણ, એ શું એ મને ક્યારેય ખબર ન પડી. એક વખત ગુરુવારે અમે વિમેન્સ કલેકટીવનાં સ્ટોલ પર ઊભા હતાં અને અમારી બાજુમાં એક ‘રેઈનબો પ્રાઈડ’નો સ્ટોલ હતો. ત્યારે તેણે મને પૂછ્યું હતું કે, હું આ બાબતે શું વિચારું છું. મને ખબર નહોતી રેઈનબો પ્રાઈડ શું છે એટલે મેં તેને પૂછ્યું. ત્યારે તેણે કહ્યું એ એલ.જી.બિ.ટી.નાં ઈશ્યુ પર જાગૃતિ લાવવાનું કામ કરે છે. એલ.જી.બિ.ટી.?! તેણે કહ્યું ‘લેસ્બિયન, ગે, બાઈ-સેક્શુઅલ, ટ્રાન્સજેન્ડર’.

ત્યારે મને એક જ વિચાર આવ્યો. “O wow. So, this thing is real”. અત્યાર સુધી મેં પોતે બહુ વિચાર્યું નહોતું કે, આ વિષય પર મારું સ્ટેન્ડ શું છે કારણ કે, મને કોઈએ પૂછ્યું નહોતું અને આપણાં જેવાં સમાજમાં રહીને મને ક્યારેય આ બાબતે વિચારવાની જરૂર નહોતી પડી. જો કે, ભારતમાં રહેતાં મેં ચિત્રલેખામાં માનવેન્દ્રસિંહ ગોહિલની વાત જ્યારે છાપે ચડી હતી ત્યારે આછું પાતળું ચિત્રલેખામાં આપણે ત્યાં રહેલી અન્ડરગ્રાઉન્ડ એલ.જી.બિ.ટી કમ્યુનિટી વિશે વાંચ્યું હતું અને ત્યારે તે વાંચીને ખબર પડી હતી કે, આ લોકોને તકલીફ થાય છે સમાજમાં. પણ, આ વિષયે મારું જ્ઞાન એ એકાદ-બે આર્ટિકલ પૂરતું સીમિત હતું. હા, એક બાબતે હું વર્ષોથી ક્લિઅર હતી કે, ગમે તે ગમે તેની સાથે ગમે તેટલી વાર અને ગમે ત્યાં સુવે, ઇટ્સ નન ઓફ માય બિઝનેસ. ક્યારેય છે નહીં, હતો નહીં અને હશે નહીં. કોઈએ પોતાની જિંદગી કઈ રીતે જીવવી એ તેઓનો પ્રશ્ન છે મારો નહીં. કદાચ એટલે જ એલ.જી.બિ.ટી વિશે મારો ઓપિનિયન નક્કી કરવામાં મને બહુ વાર ન લાગી. હું તેમને સપોર્ટ કરું છું એવું નક્કી થઇ ગયું. પણ, આ હજુ આ ફક્ત મુદ્દાનું ઉપરનું સ્તર છે. કાશ દોસ્તાનામાં જોયું એટલું ફની આ હોત!

થોડો સમય ગયો પછી મારાં સંપર્કમાં ઘણાં ગે, લેસ્બિયન અને બાઈ-સેક્શુઅલ લોકો આવ્યાં. (ટ્રાન્સજેન્ડરનો મુદ્દો થોડો અલગ છે) આ બધાં લોકોને ફક્ત અને ફક્ત તેમનાં પાર્ટનરનાં પ્રેફરન્સને કારણે કેટલાં સામાજિક અને રાજકીય ભેદ-ભાવ અને તકલીફો સહન કરવાં પડ્યાં છે તેનાં વિશે મેં જાણ્યું. આ બધી બાબતોમાં એક વસ્તુ બહુ અગત્યની છે. જ્યાં સુધી તમારાં પોતાનાં મિત્ર કે નજીકની કોઈ વ્યક્તિ સાથે બને નહીં ત્યાં સુધી આવા સામાજિક મુદ્દા આપણને બહુ દૂર લાગતાં હોય છે. અને જેવું કોઈ વિકટીમ આપણી આસપાસ આપણાં ગાઢ સંપર્કમાં આવે કે, પુસ્તકો અને મેગેઝીનમાં વાંચેલી આ વાર્તાઓ આપણાં માટે અચાનક હકીકત બની જાય છે. ત્યારે આ મુદ્દા આપણી પોતાની હકીકત બની જાય છે અને પછી આપણે વિચારતાં થઈએ છીએ. જે બધી બાબતો આપણે ટેકન ફોર ગ્રાન્ટેડ લઈએ છીએ એ બધું મેળવવું અમુક લોકો માટે કેટલું અઘરું હોય છે! અને તે પણ કોઈ નક્કર કારણ વિના.

મારી એક મિત્ર વેલેરી (અમે તેણે વી કહીએ છીએ) એશિયન બેકગ્રાઉન્ડમાંથી આવે છે. તે તેનાં મમ્મી અને નાની બહેન સાથે રહે છે. તેનાં મમ્મી ચાઇનીઝ-ભારતીય મિક્સ છે અને સિંગાપોરમાં જન્મેલાં અને ઉછરેલાં છે. વી બાઇસેક્શુઅલ છે. પણ, તેનાં મમ્મીને આ વિશે નથી ખબર. અમારે કોઈએ ભૂલથી પણ આ વિશે તેનાં મમ્મીની હાજરીમાં કંઈ બોલવાનું નથી. જો કે, હવે તો તેને ખબર પડે તેમ પણ નથી.એ છેલ્લા ૪ વર્ષથી ઍલેક્સ સાથે છે અને તે બંને રિલેશનશિપમાં છે. તે બંને જૂદાં પડે તેવી કોઈ શક્યતા નથી. ઍલેક્સ સાથે અને અન્યો સાથે આ સમયગાળામાં વાત કરતાં મને ખબર પડી કે, ગે, લેસ્બિયન અને બાઇસેક્શુઅલ લોકોની સમાજમાં કમી નથી અને છતાંયે તેમની હાજરી સ્વીકારવામાં સમાજ અચકાય છે. ધાર્મિકો તેમાં સૌથી પહેલાં છે. મોટાં ભાગનાં ધર્મો હોમો-સેક્શુઆલિટીને પાપ ગણાવે છે (હિંદુ અને બૌદ્ધ આ વિશે કશું કહેતાં હોવાનું મારાં ધ્યાનમાં નથી). અને એટલે તેઓ ‘પાપી’ઓ ને સમાજમાં સ્વીકારવાની ના પાડે છે. આ લોકો એ નથી સમજતાં કે, તમે જે ધર્મની વાત કરો છો એ તમારો પોતાનો અંગત ધર્મ છે. જે લોકો તેમાં નથી માનતાં તે કદાચ નરકમાં સળગે તો પણ તમારે શું?

મારો એક કલીગ હતો મેથ્યુ (મેટ). મેટ અમેરિકામાં જન્મેલો અને ઉછરેલો છે. તેને જેફ નામનાં એક કોરિયન સાથે પ્રેમ થયો. એ સમયે અમેરિકામાં કાયદાનાં અભાવે એ જેફને પોતાનાં સાથી તરીકે અમેરિકા ન લાવી શક્યો. અંતે તે બંનેએ ઓસ્ટ્રેલિયા આવવાનું નક્કી કર્યું. અહીં કાયદાની નજરમાં લગ્ન કર્યાં અને તે બંને છેલ્લાં ચાર વર્ષથી એકબીજાને પરણેલાં છે. મેટને અનિચ્છાએ પણ પોતાનું ઘર, પોતાનો દેશ છોડવો પડ્યો. ફક્ત એટલા માટે કે, તેને સ્ત્રીને બદલે એક પુરુષ સાથે પ્રેમ થયો. એ તેની મમ્મીની બહુ નજીક છે. પણ, તેને પરાણે અહીં આવવું પડ્યું અને એટલે તેની મમ્મીથી દૂર થવું પડ્યું. આ બધું જોયા પછી હવે હું ખુલ્લી રીતે ગે રાઈટ્સને સપોર્ટ કરું છું. તેમાંથી એક મિત્રની ઓળખાણ થઇ. એ મુંબઈ રહે છે અને એ ગે છે. અને ધીમે ધીમે આ મુદ્દા પર ચર્ચાઓ થવા લાગી વિવિધ લોકો સાથે તેમ તેમ લોકોની ઘણી વિચિત્ર માન્યતાઓ મને જાણવા મળી.

ઘણાં એવું કહે છે કે, ગે હોવું કુદરતી નથી. એક આખો વિચાર એવો પ્રવર્તમાન છે કે, લોકો પોતે પોતાની સેક્શુઆલીટી પસંદ કરે છે. ખરેખર એવું નથી. હોમોસેક્શુઅલ, હેટેરોસેક્શુઅલ કે બાઈસેક્શુઅલ હોવું એ બાયોલોજીકલ વસ્તુ છે અને સાઈકોલોજીકલ નહીં. વળી,વાત ફક્ત સેક્શુઆલીટીની નથી. આ ચર્ચા ખરેખર તો ઘણાં પ્રશ્નો ઊભા કરે છે. જેમાંનો સૌથી પહેલો જેન્ડર કન્વેન્શનલ બિહેવિયર પર છે. તમારી જાતિ પ્રમાણે તમારાં કપડા, રમકડાં, બોલ-ચાલ વગેરેનાં જે ચોકઠાં આપણે બનાવ્યા છે અને મેલ અને ફિમેલ જેવા બે જેન્ડર આપણે મુખ્ય માનીએ છીએ આ બધાં સામે સવાલ ઊભા થાય છે. આ ઉપરાંત બીજી એક વસ્તુ જે જોવા મળે છે તે એવી છે કે, આપણામાં ઘણાં પુરુષોને લેસ્બિયન છોકરીઓ સામે પ્રોબ્લેમ નથી. Lesbians – Hot, Gays – yuck! એક પુરુષનું સ્ત્રૈણ હોવું ખરાબ છે પણ, એક સ્ત્રી જો પુરુષ જેવું બિહેવ કરે તો તે ચાલે. (?!) એ માનસિકતા માટે પણ એક શબ્દ છે ‘પેટ્રિયાર્કી’ તેનાં વિષે ફરી ક્યારેક વાત. આ ઉપરાંત એક સ્ટડી એવું પણ બતાવે છે કે, મોટાં ભાગનાં હોમોફોબિક (હોમોસેક્શુઅલ લોકોથી ડર લાગવો એટલે હોમોફોબિયા) લોકો અંદરખાને ખરેખર હોમોસેક્શુઅલ હોય છે. એમાં જોવા જેવી વાત તો એ છે કે, તેમનાં પોતાનાં પર આ પ્રયોગ થયો હોવા છતાં, તેનું પરિણામ તેમની નજર સામે હોવા છતાં મોટાં ભાગનાં આ પુરુષો પ્રયોગનાં પરિણામને ખોટું ઠરાવે છે. આનો મતલબ તો એ જ થયો ને કે, મોટાં ભાગનાં પુરુષો માટે ‘સ્ત્રી જેવું હોવું’  કે કન્વેન્શનલી સ્ત્રીઓને ગમતું કંઈ પણ ગમવું એ શરમની વાત છે. પુરુષ હોવું એ સ્ત્રી હોવા કરતાં ચડીયાતા હોવાની આ મેન્ટાલીટી અને ‘એક દીકરો તો હોવો જ જોઈએ’વાળી માન્યતા અંતે તો એક જ વસ્તુ થઇ ને!

અને આપણા જેવા સમાજમાં જ્યાં ‘ગે’ મોટાં ભાગનાં લોકો માટે એક જોક છે, ત્યાં જે ખરેખર ગે છે તેમનું શું? માનવેન્દ્રસિંહની જેમ પરિવાર બહિષ્કાર કરે તે બધું તો ઠીક છે. પણ, અંગત રીતે પણ આ લોકોને પોતાનાં પાર્ટનર શોધવામાં જે તકલીફ પડે એ નફામાં. કારણ મોટાં ભાગની આ કમ્યુનીટી આપણે ત્યાં છૂપી છે. કોઈને ખબર ન પડે તેવી રીતે! આ તો ઉપકાર માનો કાયદાનો કે, એટ લીસ્ટ હોમોસેક્શુઆલીટીને હવે ૨૦૦૯થી આપણે ક્રિમિનલ નથી ગણતાં.* લોકો (ખાલી હિન્દુસ્તાનમાં નહીં દુનિયામાં પણ) જાણતા નથી એટલે આ બધી તકલીફો છે. પણ, એનાંથીયે મોટી તકલીફ એ છે કે, જાણવા માંગતા નથી! અન્ય સામે ચર્ચામાં ઉતરવું સહેલું છે. પણ, જ્યારે સવાલ જાત સામે હોય અને આપણી પોતાની માન્યતાઓનું જાતે ખંડન કરવાની વાત હોય ત્યારે આપણે કેટલાં ભાગતાં હોઈએ છીએ ને.

જેઓ વધુ જાણવા ઇચ્છતાં હોય તેમનાં માટે આ અમુક ડોક્યુમેન્ટરી:

 

---

આ પોસ્ટ લખાઈ તેનાં થોડાં જ મહિનાઓ પછી સુપ્રીમ કોર્ટે હોમોસેક્શુઆલિટીને ક્રિમિનલ જાહેર કરી. :(