કોણ છે આ કલાકાર અને કેમ હું ન્યુ ઓર્લીન્સ શ્રેણીમાં તેમનાં વિષે એકદમ અભિભૂત થઈને વાત કરતી રહી હતી?! બૅન્કઝી, તેમનું આર્ટ, તેમની સાથે જોડાયેલી વાતો / વાર્તાઓ બધું એટલું રસપ્રદ છે, મને આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે, આપણાં પ્રખ્યાત લેખકોએ તેમનાં વિષે ઑલરેડી લખી નથી નાંખ્યું! સાથે સાથે એ વાતનો આનંદ પણ છે કે, આ ખજાનો આપણી ભાષામાં ખોલવાનો મોકો મને મળ્યો છે. :)

બૅન્કઝી દુનિયાનાં સૌથી પ્રખ્યાત સ્ટ્રીટ-આર્ટિસ્ટ છે. કદાચ આજની તારીખે એકવીસમી સદીનાં સૌથી પ્રખ્યાત અને મહત્ત્વનાં કલાકાર અને તરીકે તેમની ઓળખાણ આપીએ તો તે પણ અતિશયોક્તિ નહીં જ હોય. બૅન્કઝી તેમનું શેરીનું નામ (street name) છે, જેમ લેખકોનાં તખલ્લુસ હોય તેવી રીતે. આ નામથી તેઓ પોતાનું કામ કરે છે પણ, તેમનું સરકારી નામ કોઈને નથી ખબર. તેમનો ચહેરો તેમનાં અંગત વર્તુળ સિવાય કોઈએ નથી જોયો. તેઓ કોણ છે તેનાં વિષે ઘણી ધારણાઓ છે પણ, ચોક્કસપણે ક્યાંય કોઈ ઉલ્લેખ નથી. તેમની કોઈ એવી ખાસ સિગ્નેચર પણ નથી, જે જોઈને કોઈ પણ આસાનીથી કહી શકે કે, આ બૅન્કઝીનું જ કામ છે. ફક્ત કલાનાં ખરા જાણકાર અને વિવેચકો ઓળખી શકે તેવી તેમની એક આગવી સ્ટાઇલ છે. આમ, તેમનું કામ જ તેમની ઓળખાણ અને સિગ્નેચર પણ છે.

તેઓ 1990થી કાર્યરત હોવાનું માનવામાં આવે છે અને તેમનું આર્ટ દુનિયાની નજરમાં આવેલું છે લગભગ છેલ્લા એક દશકથી. હું માનું છું કે, કળામાં બે બાબતોનું સૌથી મહત્ત્વનું સ્થાન છે – એક છે એ કે, તમે શું કહેવા માંગો છો અને બીજું છે તમે એ વાત કેટલી સારી રીતે કહી શકો છો, તમારાં ક્રાફ્ટ / કારીગરી / ટેક્નિકલ એબિલિટી વડે. આ બેમાંથી એક હોય ત્યારે કલાકાર શ્રેષ્ઠ કહેવાતો હોય છે અને બંને હોય ત્યારે મહાન. બૅન્કઝી પાસે બંને છે. સ્ટ્રીટ આર્ટ આમ પણ વર્ષોથી એક alternative art form (મુખ્ય પ્રવાહથી અલગ દિશામાં ચાલતી કળા) તરીકે, અનેક પ્રકારનાં અન્યાય વિરુદ્ધ સામાન્ય જનતાનાં અવાજ તરીકે વપરાતું આવ્યું છે અને બૅન્કઝી એ માધ્યમને સારામાં સારી રીતે ઉપયોગમાં લે છે. તેમનાં આર્ટમાં સામાન્ય રીતે બે મોટી થીમ્સ જોવા મળે છે – એક છે દુનિયામાં થતાં શોષણ, દમન અને અન્યાય તરફ પોતાનાં આર્ટ વડે લોકોનું ધ્યાન દોરવું, જેનાં માટે તેઓ સૌથી વધુ પ્રખ્યાત છે અને બીજી છે અકલ્પનીય સ્થળોએ અકલ્પનીય વિષયો એ રીતે દોરવાં કે, બહુ ધ્યાનથી જુઓ તો જ એ દેખાય. બાકી ખબર ન પડે કે, અહીં કોઈએ કૈં દોર્યું છે. તેમની આ બીજી થીમ બહુ મજેદાર છે. તેમનો એક ઉંદર બહુ પ્રખ્યાત છે અને બીજો છે તેમનો સિગ્નેચર વાંદરો. દુનિયામાં ઘણી બધી જગ્યાએ તેઓ પોતાનો નાનો ઉંદર મૂકી આવે છે. કોઈ વખત કોઈક દીવાલનાં નીચેનાં ખૂણે, કોઈ વખત ન્યુ યોર્કનાં મૅનહૅટનનાં સતત ટ્રાફિકથી ભરેલા રહેતા એક ચાર રસ્તા પર આવેલી એક મોટી ઘડિયાળ પર!

• 

• 

પેંગ્વિન બુક્સ ઑસ્ટ્રેલિયાએ ‘વૉલ ઍન્ડ પીસ’ નામનું એક પુસ્તક છાપ્યું છે જેનાં લેખક બૅન્કઝી પોતે છે. તેમાં તેમણે કહ્યું છે કે, નાના હતા ત્યારે તેઓ પોતાનું કામ એક બેઠકમાં પૂરું ન કરી શકતા અને બહુ સમય લાગે તો પોલિસ દ્વારા પકડાવાનો ભય રહેતો (ગ્રાફિટી અને મ્યુરલ્સ બનાવવા મોટાં ભાગનાં દેશોમાં દશકોથી ગેરકાનૂની છે) એટલે તેમણે પોતાનાં આર્ટનાં સ્ટેન્સિલ બનાવીને તેને ઠેર ઠેર ચોંટાડવાનું શરુ કર્યું. સ્ટેન્સિલ એટલે એક પ્રકારનું સ્ટિકર. બૅન્કઝીને જે કૈં, જેવું, અને જેટલું દોરવું છે એ તેઓ એક ખાસ પ્રકારનાં મટીરિયલ પર બનાવી લે. બૅન્કઝી (અને દુનિયાનાં ઘણાં સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સ) આવાં સ્ટેન્સિલ્સ સામાન્ય રીતે ‘એસિટેટ શીટ’ પર બનાવે છે. એસિટેટ શીટ એક પ્રકારનું પ્લાસ્ટિક છે. આ શીટ લાંબાં સમય સુધી ફાટતી નથી અને તેને ભેજ પણ નથી લાગતો. આમ, કોઈ પણ પીસ બનાવવાનું તમામ કામ તેઓ પોતાનાં વર્કશોપમાં, ખાનગી રીતે કરે અને તેમને યોગ્ય લાગે ત્યારે આ આર્ટ-વર્કને જે-તે જગ્યાએ દીવાલ પર ચોંટાડી દે. આ રીતે નિયત સ્થળે, ખુલ્લામાં વધુ સમય રોકાવું ન પડે અને ચોંટાડવા જેટલો સમય જ જે-તે સ્થળ પર આપવાનો રહે અને પકડવાની શક્યતા ઓછી રહે! આ જ તથ્યમાં બૅન્કઝીની ગોપનીયતાનું કારણ પણ સમાયેલું છે. જેને જાણતા ન હો તેને જેલમાં કઈ રીતે નાખો!

બૅન્કઝીનાં કામની બીજી એક વિશેષતા (કે કરુણતા) એ છે કે, તે લાંબો સમય ટકતું નથી. સ્ટ્રીટ આર્ટની દુનિયામાં defacing બહુ થતું રહે છે. ડીફેસિંગ એટલે કોઈ કલાકારનાં કામ પર અન્ય કલાકાર પોતાની ગ્રફિટી કે પોતાનું મ્યુરલ બનાવીને મૂળ કામને ઢાંકી દે તે ઘટના. બૅન્કઝીનાં કામ પર આવું ડીફેસિંગ બહુ થાય છે અને ડીફેસિંગ ન થાય તો એ આર્ટ સીધું ચોરાઈ જાય! ચોરાય પણ કેવી કેવી રીતે! અમેરિકનાં ન્યુ ઓર્લીન્સ શહેરમાંમાં બૅન્કઝીનાં જે ત્રણ મ્યુરલ બચ્યાં છે, તેમાંથી એક જે દીવાલ પર બનાવવામાં આવ્યું છે તે દીવાલનો એક આખો કટકો તોડીને ચોરી જવાનો પ્રયત્ન થયેલો! આ તો ભલું થાઓ એ મ્યુરલની સામે આવેલી દુકાનનાં કર્મચારીનું, જેને કઈંક ખોટું થઇ રહ્યું હોવાની આશંકા લાગી અને તેણે પોલીસને ફોન કર્યો, જેનાં કારણે એ દીવાલ તથા બૅન્કઝીનું એ મ્યુરલ બચી ગયાં અને ચોરની ધરપકડ થઇ.

આ ઘટના વિષે વાંચીને સ્વાભાવિક રીતે જ સવાલ થાય કે, એવું શું છે બૅન્કઝીનાં આર્ટમાં કે, લોકો તેની ચોરી કરવા માટે આટલી બધી મહેનત કરે? ટૂંકો અને સરળ જવાબ છે, પૈસા – બૅન્કઝી આર્ટની દુનિયામાં એટલો પ્રખ્યાત થઇ ચુક્યો છે કે, એ બે લીટા કરીને વેંચવા મૂકે તોયે લાખોમાં વેંચાય! પણ, લાંબો અને રસપ્રદ જવાબ જોઈતો હોય તો આગળ વાંચો. 2002માં બૅન્કઝીએ ‘ગર્લ વિથ આ બલૂન’ નામની એક સિરીઝ શરુ કરી હતી. આ પીસનો વિષય છે આઠ-દસ વર્ષની એક બાળકી અને દિલનાં આકારનો એક ફુગ્ગો. છોકરીએ ફુગ્ગો પકડવા માટે હાથ લંબાવ્યો છે અને ફુગ્ગો તેનાં હાથની પકડથી દૂર, છોકરીથી દૂર જતો, હવામાં ઉડતો દેખાય છે. એકદમ સરળ, દરેકને સમજાય અને દરેકે ક્યારેક તો અનુભવી જ હોય તેવી આ લાગણી છે. હૃદયનું, નરમાશનું હાથમાંથી છટકી જવું. ઊંચી કક્ષાની સુંદર કવિતાની જેમ દરેક વ્યક્તિ માટે આ આર્ટનો અલગ અલગ મતલબ પણ છે. છોકરી હૃદય સાથે રમી રહી છે? તેનાં હાથમાં ક્યારેય હૃદય આવ્યું જ નથી અને તોયે તેને પકડવાનો પ્રયત્ન કરી રહી છે? હૃદય તેનાં હાથમાં જ હતું અને અચાનક હવાને કારણે છટકી ગયું છે? બૅન્કઝીએ આ આર્ટનો ઉપયોગ પણ ખૂબ ચતુરતાથી કર્યો છે.

2002માં યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનાં અલગ અલગ ભાગોમાં આ આર્ટવર્ક દેખાયું. પછી 2005માં પેલેસ્ટાઇનમાં ‘વેસ્ટ-બૅન્ક બેરીયર’ ઊભું કરવામાં આવ્યું તેનાં વિરોધમાં, 2014માં સીરિયાનાં રેફ્યુજી ક્રાઈસિસ વખતે અને 2017નાં યુકેનાં ઇલેક્શનમાં પણ આ આર્ટનો ઉપયોગ કરીને બૅન્કઝીએ આ જટિલ વિષયો પર પોતાની પોલિટિકલ કોમેન્ટરી કરી. આ સંદર્ભે તેનો ઉપયોગ થયા પછી આ મ્યુરલ પ્રેમ અને નરમાશનાં હાથમાંથી છટકી જવાનું પ્રતીક બની ગયું, પીડાનું અને પીડિતોનું પ્રતીક બની ગયું. અને પછી 2018માં સોથબી નામની એક કંપનીએ આ શ્રેણીનાં એક સ્ટેન્સિલને વેંચવાનો પ્રયત્ન કર્યો!

હરાજીમાં 1.4 મિલિયન પાઉન્ડ / 14 લાખ પાઉન્ડમાં આ પીસ વેંચાયો. હરાજી પુરી થઈને પીસ વેંચાઈ ગયા પછી એ પેઇન્ટિંગની ફ્રેમમાંથી એક અલાર્મ સંભળાયો અને ફ્રેમની અંદર છૂપાયેલું એક શ્રેડર પેઇન્ટિંગને ફાડવા લાગ્યું. ખરીદદારનાં સદ્નસીબે પેઇન્ટિંગ આખું ન ચિરાયું અને એક સમયે શ્રેડર અટકી ગયું. આ ઘટનાની સ્વાભાવિક રીતે જ મીડિયામાં બહુ ચર્ચા થઇ અને અડધાં ચિરાયેલાં એ બેન્કઝી ઓરિજિનલની કિંમત રાતોરાત 50% વધીને 20 લાખ પાઉન્ડ થઇ ગઈ!

કહેવાની જરૂર ખરી કે, આ કામ બૅન્કઝીએ પોતે કર્યું હતું? પોતે કર્યું હોવાની સાબિતી આપતો એક વિડીયો પાછળથી તેમણે ઇન્સ્ટાગ્રામ પર મૂક્યો અને તેની નીચે લખ્યું “A few years ago, I secretly built a shredder into a painting… in case it was ever put up for auction.”. થોડાં સમય પછી પોતાની રમૂજી સ્ટાઇલમાં બીજો પણ એક વીડિયો મૂક્યો અને નીચે લખ્યું “In rehearsals it worked every time…”. તેમનું તાત્પર્ય હતું આખાં પેઇન્ટિંગનાં લીરે લીરાં કરી નાંખવાનું પણ, પ્રેઝન્ટેશનનાં દિવસે જ લાઈવ ડેમો ન ચાલે તેવું કૈંક તેમનાં શ્રેડર સાથે થયું. લોકો માને છે કે, આ ઘટના બની ત્યારે બૅન્કઝી પોતે ઓડિયન્સમાં બેઠા હતા અને આ આખી ઘટનાનો વીડિયો લઇ રહ્યા હતા. એટલું જ નહીં, તેમણે આ ઘટના વિષે એક વીડિયો પણ બનાવ્યો!

સ્વાભાવિક રીતે જ બૅન્કઝીને આટલી ખ્યાતિ મળ્યા પછી તેમનાં નામે પૈસા કમાવા માટે પણ ઘણા ‘કલાકારો’ બજારમાં આવી જવાનાં અને સોથબી જેવા ઓક્શન-હાઉઝને પોતાની પાસે બૅન્કઝીનું ઓરિજિનલ કામ હોવાનું કહીને તેમની પાસેથી તગડી રકમ વસૂલવાનો પ્રયત્ન કરવાનાં. પણ, બૅન્કઝીએ એ રોકવાની વ્યવસ્થા પણ કરી રાખેલી છે. પેસ્ટ કંટ્રોલ નામની એક વેબસાઇટ તેઓ (કે તેમનાં ચાહકો) ચલાવે છે જે બૅન્કઝીનાં કામની ખરાઈ સાબિત કરતું એકમાત્ર ઓર્ગનાઇઝેશન છે. તમે તેમને તમારી પાસે આવેલાં આર્ટ વિષે માહિતી મોકલો એટલે તેઓ તમને એ પીસ ખરેખર બૅન્કઝીએ બનાવેલો છે કે નહીં તે ચકાસી આપે. તેમની પાસે બૅન્કઝીનાં વિવિધ આર્ટનાં માલિકોનાં નામનો એક ડેટાબેઝ પણ છે. જો તમે ચકાસવા આપેલો પીસ ખરેખર બૅન્કઝી ઓરિજિનલ હોય તો તેઓ અમુક રકમ લઈને તમને સાબિત કરી આપે અને પોતાનાં ડેટાબેઝમાં એ પીસનાં નવાં માલિક તરીકે તમારું નામ નોંધાઈ જાય. જો ઓરિજિનલ ન હોય તો તમારે તેમને કોઈ પૈસા ન આપવા પડે.

જેમ બૅન્કઝીનાં આર્ટનાં ચોર અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે એ રીતે બૅન્કઝીનાં જાહેર,ફ્રીઆર્ટને જાહેર અને ફ્રી રાખવા માટે સતત મથતા રહેતા ઉદાર લોકો પણ છે. આવાં ત્રણ પીસ વિના મૂલ્યે હું ન્યુ ઓર્લીન્સમાં જોઈ શકી, જેની મેં સપનામાં પણ કલ્પના નહોતી કરી! આ ત્રણેની સાચવણી જૂદા જૂદા લોકો સ્વખર્ચે, પોતાનો ઘણો બધો સમય આપીને કરે છે. તેમાંનું જે સૌથી પ્રખ્યાત છે – જેમાં એક છોકરી એક છત્રી પકડીને ઊભી હોવા છતાં વરસાદ તેને ભીંજવી નાખે છે, તેનાં ક્યુરેટર સાથે હું સોશિયલ મીડિયાનાં પ્રતાપે કનેક્ટ થઇ શકી. તેમનું નામ છે જેસી ઝૂફ્લે અને આ પીસની જાળવણી પાછળ તેઓ કેટલી મજૂરી કરે છે તે તમે આ આલ્બમમાં જોઈ શકો છો.

અને આ બધાં દેકારા વચ્ચે પણ આ બધાં દેકારાથી અલિપ્ત રહીને બૅન્કઝી સતત પોતાનું કામ કર્યે જાય છે. તેમનાં સારામાં સારા પીસ ઘણી વખત ચોવીસ કલાક પણ ટકતાં નથી પણ, બૅન્કઝી તેમને જાહેરમાં મૂકીને તરત ઇન્સ્ટાગ્રામ પર એ આર્ટવર્કનો ફોટો મૂકી દે છે જેથી આપણાં જેવા ગરીબો ઓછામાં ઓછું તેનો ફોટો માણી શકે.

• 

• 

• 

• 

આ ઉપરાંત તેમનાં માનવતાવાદી કામ પણ સતત ચાલુ રહે છે. ઑગસ્ટ 2020માં તેમણે આફ્રિકન રેફ્યુજીઓ માટે એક બોટ ફાઇનાન્સ કરી હતી જેનાં દ્વારા તેઓ યુરોપ પહોંચી શકે અને જીવી શકે. આ બોટ પર ફરીથી તેમની ‘girl with baloon’ જોવા મળી હતી, આ વખતે રૂપ બદલીને. છોકરીએ લાઈફ-વેસ્ટ પહેર્યું છે અને દિલનાં આકારનો ફુગ્ગો દિલ આકારની લાઈફ-બોટ બની ગયો છે. :)

તેમનાં વિષે વધુ જાણવા માંગતા હો તો તમે એક્ઝિટ થ્રુ ધ ગિફ્ટ શૉપ નામની એક ડૉક્યુમેન્ટરી પણ જોઈ શકો છો. 2010માં બનેલી આ ડૉક્યુમેન્ટરી છે થોડી વિચિત્ર પણ, તેમાં ગ્રાફિટી અને મ્યુરલ્સ બનાવતાં સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સ વિષે, તેમની કામ કરવાની પદ્ધતિ વિષે માહિતીનો ખજાનો છે.

ઇન્ટરનૅશનલ હાઉઝ હોટેલથી નીકળીને સૅમે અને મેં ઓછામાં ઓછી કલાક સુધી બૅન્કઝીની જ વાતો કર્યા કરી. ત્યાર પછી અમારે ન્યુ ઓર્લીન્સનાં પ્રખ્યાત કબ્રસ્તાનોની ટૂઅર કરવી હતી. પણ, તેનાં માટે મોડું થઇ ગયું હતું. એ હોટેલ શહેરનાં બાર, રેસ્ટ્રોં અને આર્ટ ગૅલેરીઝવાળાં વિસ્તારથી ખૂબ નજીક હતી એટલે ત્યાંથી ફરી અમે ચાલીને આગળ જવા લાગ્યા અને પગપાળા ફ્રેન્ચ ક્વૉર્ટર્સ એક્સપ્લોર કરવા લાગ્યા. અમે લૅન્ડ થયા ત્યારે તો અમે મોડી રાત્રે ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ ફર્યા હતા એટલે ખાસ કૈં જોઈ નહોતા શક્યા અને આર્ટ માર્કેટ સિવાયની મોટા ભાગની ગૅલેરીઝ તો બંધ થઇ ચુકી હતી. પણ, ઈચ્છા હતી કે, દિવસનાં સમયે ત્યાં ફરવું અને એ સાંજ ન્યુ ઓર્લીન્સમાં અમારી છેલ્લી સાંજ હતી એટલે ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સમાં રખડવા માટેનો એ છેલ્લો મોકો હતો.

તેની નાની નાની શેરીઓ એક પછી એક અમે ઓળંગતા ગયા અને શહેરનાં એ સૌથી હેપનિંગ ભાગમાં સંગીત, આર્ટ અને આર્કિટેક્ચર એક્સપ્લોર કરતા ગયા. શહેરનાં બરાબર મધ્યમાં અમુક શેરીઓ સાંજ પડતા જ તમામ વાહનો માટે બંધ થઇ જાય છે અને લોકો રસ્તા પર જ પાર્ટી કરતા જોવા મળે છે.

• 

• 

• 

• 

આગળ ઉલ્લેખ કર્યો તેમ આ શહેર અમૅરિકાનાં બહુ ઓછાં શહેરોમાંનું એક છે જ્યાં જાહેર સ્થળો પર પણ શરાબ પીવાની અનુમતિ છે. હૅન્ડ ગ્રેનેડ જેવાં દેખાતાં એક મોટાં ફ્લાસ્કમાં ત્યાં કૉકટેઈલ્સ મળતાં હતાં જે અમારી આસપાસ ઘણાં લોકો પી રહ્યા હતા. એ જોઈને સૅમને પણ એક ગ્રેનેડ કૉકટેઇલ પીવાનું મન થયું. અમે એક નાનકડી કૉકટેઈલ્સની દુકાન જોઈ, જ્યાંથી રીતસર સ્ટ્રીટ-ફૂડની જેમ લોકો કૉકટેઇલ્સ ખરીદી શકતા હતા! સૅમે ત્યાંથી એક ગ્રેનેડ કૉકટેઇલ ખરીદ્યું અને મને આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે, તેણે એ પૂરું પણ કર્યું! અને એ કૉમેન્ટ તેની ક્વોન્ટિટી વિષે નહીં, સ્વાદ વિષે છે. ;)

• 

રસ્તામાં અમને નાના બાળકોથી માંડીને દરેક ઉંમરનાં સ્ટ્રીટ મ્યુઝિશિયન જોવા મળ્યા! ઘણી બધી શેરીઓનાં ખૂણે ખાંચરે અમને કોઈને કોઈ મ્યુઝિક વગાડતું દેખાઈ જતું. તેમનાં વીડિયોઝ હું લઈ શકી હોત. પણ, એ સમયે ફોનનાં કૅમેરામાંથી એ બધું જોવા-સાંભળવા કરતા મને એ ઘડીમાં ત્યાં હાજર રહીને તેમનું સંગીત માણવાનું વધુ યોગ્ય લાગ્યું એટલે વીડિયોઝને મારી ગોળી અને યાદ માટે અને આ બ્લૉગ પર શેર કરવા માટે તેમનાં થોડાં સ્ટિલ ફોટોગ્રાફ્સ લઈને સંતોષ માન્યો.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

કોઈ ખાસ એજન્ડા તો હતો નહીં એટલે ઈચ્છા પડે તે દિશામાં ફરતા રહ્યા. આટલું કરતા ભૂખ લાગી એટલે એક નાનકડાં ક્યૂટ કૅફેમાં જઈને અમે ન્યુ ઓર્લીન્સની પ્રખ્યાત બેકરી આઇટમ – ‘બૅન્યે’ (Beignet) ની મજા માણી અને લાઇવ મ્યુઝિક તો ત્યાં પણ ચાલુ જ હતું. ત્યારે થયું કે, ‘મિડનાઇટ ઈન પૅરિસ’ની જેમ ‘મિડનાઇટ ઇન ન્યુ ઓર્લીન્સ’ પણ બનવું જોઈએ, આ શહેર તેટલું ચાર્મિંગ છે!

• 

• 

એ સિવાય અમે એક-બે નાની આર્ટ ગૅલેરીઝમાં પણ લટાર મારી. અમારાં એરબીએનબીમાં સુંદર લખાણવાળું એક પેપર પડ્યું હતું. એ જ અમને ત્યાંની એક આર્ટ ગૅલેરીમાં પણ જોવા મળ્યું ત્યારે ફેવરિટ સ્કુલ ટીચર અચાનક મેળામાં દેખાઈ જાય તેવું કુતુહલ અમને થયું હતું અને અંદર જઈને ખબર પડી કે, આ નોટ જેણે લખેલી છે તે ક્રિસ રૉબર્ટ્સ – એન્ટીઓની જ એ આર્ટ ગૅલેરી હતી, જ્યાં અમે ઊભા હતા!

• 

• 

• 

એ સિવાય આસપાસની સુંદરતાનો પણ પાર નહોતો.

• 

• 

એ રાત્રે ડિનર માટે અમને એક મસ્ત આફ્રિકન રેસ્ટ્રોં મળ્યું હતું. ન્યુ ઓર્લીન્સમાં બ્લૅક લોકોની વસ્તી વધારે હોવાનાં કારણે તેમની સંસ્કૃતિ ફક્ત ફ્રેન્ચ કે સ્પૅનિશ કોલોનીથી પ્રભાવિત નથી પણ, આફ્રિકન સંસ્કૃતિનાં અમુક તત્ત્વો પણ તેમાં ભળી ગયાં છે. એટલે આફ્રિકન ફૂડ ટ્રાય કરવા માટે હું તત્પર હતી!

ગામ્બિયા અને કેમરુનની અમુક ટ્રેડિશનલ રેસિપીઝ અમને આ રેસ્ટ્રોંમાં માણવા મળી. તેમનું ડેકોર પણ મસ્ત રંગબેરંગી હતું!

ડિનર પછી જાણે આખા દિવસની રખડપટ્ટીનો થાક અમને અચાનક એકસાથે લાગી ગયો. જો કે, અમે નસીબદાર હતા કે, અમારું એરબીએનબી ત્યાંથી પાંચેક મિનિટની દૂરી પર જ હતું.

પછીનાં દિવસે મોડી બપોરે અમારી ફ્લાઇટ હતી અને મારે અને સૅમને બંનેને એ દિવસે કામ ચાલુ હતું. રાત્રે બધો સામાન પૅક કરીને સવારે નાહીને તરત ચેક-આઉટ કરવાનું રહે તેવો અમારો પ્લાન હતો. કામ કરવા માટે અમારે વાઇ-ફાઇવાળું કોઈ કૅફે શોધવાનું હતું. મારે કશેક આસપાસ જ રહેવું હતું જેથી આવવા-જવામાં સમય ઓછો વેડફાય. પણ, સૅમનો પ્લાન કૈંક બીજો હતો. તેણે તો ઊબર ઓર્ડર કરી! પહેલા તો મને થયું આ કેમ આવા કામ કરે છે?! પણ, કૅફે પહોંચ્યા ત્યારે સમજાયું કે, તેનો ગ્રાન્ડ પ્લાન એ હતો કે, આગલા દિવસે આર્ટ-વૉક દરમિયાન મારાં ધ્યાનમાં એક આઉટડોર સીટિંગવાળું એક કૅફે આવ્યું હતું જેની દીવાલો પર મ્યુરલ્સ જ મ્યુરલ્સ બનેલા હતાં! પણ, તે અમારી ટૂઅરનાં એજન્ડામાં એ નહોતું એટલે અમે ત્યાં રોકાઈ નહોતા શક્યા. સૅમ અને હું ફરી ત્યાં આવી પહોંચ્યા હતા! ત્યાં બેસીને કામ કરવાનાં વિચારે જ મને ખુશ કરી દીધી.

• 

• 

પણ, ખુશી લાંબી ટકી નહીં. આઉટડોર કૅફે હોવાનો એક મતલબ એ પણ થાય કે, ત્યાં સિગરેટ સ્મોક કરી શકાય! અમે બેઠા તેની દસેક મિનિટમાં જ એક ભાઈ ત્યાં આવીને ફૂંકવા લાગ્યા અને અમારે ઊઠી જવું પડ્યું. પછી થોડી વાર અમે એ કૅફેમાં અંદર બેઠા.

અંદરની જગ્યા થોડી નાની હતી એટલે અમે થોડી વારમાં જ કંટાળી ગયા અને ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ પાછા ફર્યા. સામે જ બરાબર સેઇન્ટ લુઈસ કથીડ્રલ હતું, જે અમારે પરેડવાળાં દિવસે અંદરથી જોવાનું બાકી રહી ગયું હતું. લંચ ટાઇમ લગભગ થઇ જ ગયો હતો અને અમે થોડી વાર રખડી શકીએ તેમ હતા એટલે અમે કથીડ્રલમાં અંદર ગયા. હજુ અમે જોતા જ હતા કે, ત્યાં એક પાદરી આવીને અમારી સાથે વાતો કરવા લાગ્યો અને તેમનું ચર્ચ કેટલું સારું છે એ વિષે અમને કહેવા લાગ્યો. અમે પૂછ્યું, હરિકેન કૅટરીના વખતે પણ ચર્ચે લોકોની મદદ કરી હતી કે? પછી તેણે ગોળ ગોળ જવાબ આપ્યા અને સમજી ગયો કે, અહીં બહુ લપ કરવા જેવી નથી. ધાર્મિક સ્થળોમાં અમારો રસ તેમનાં આર્કિટેક્ચર પૂરતો સીમિત છે અને તે દૃષ્ટિએ આ ચર્ચ ખરેખર સુંદર હતું.

ત્યાર પછી સૅમને ફરી ગમ્બો ખાવાની ઈચ્છા થઇ એટલે અમે એક રેસ્ટ્રોં શોધ્યું જે વેજિટેરિયન ગમ્બો વેંચતું હતું. જો કે, એ ગમ્બોનો સ્વાદ અને ત્યાર પછીનું બધું જ મારી મેમરીમાં એકદમ ધૂંધળું છે. અમારો ગમ્બો હજુ આવ્યો પણ નહોતો કે, કામ ઉપરથી મને એક ઇમર્જન્સી મૅસેજ આવ્યો. એ કટોકટીનો ઉકેલ લાવવામાં મારી બાકીની બે-ત્રણ કલાક નીકળી ગઈ અને સૅમે રખડવાનું ચાલુ રાખ્યું. મોડી બપોરે અમારાં એરબીએનબીની લૉબીમાંથી અમે અમારો સામાન ઉઠાવ્યો અને ઍરપોર્ટ માટે રવાના થયા.

---

જે નોકરીનાં ચક્કરમાં મેં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં રખડવાનાં અમુક કલાકો ગુમાવ્યાં હતાં, તે નોકરી તો ત્યાર પછી બે મહિના માંડ રહી જયારે, કદાચ રખડવાની મજા જીવનભર રહી હોત. પણ, પછી એમ થાય છે કે, કામચોરી કર્યા જેવી લાગણી પણ ન જ ગમી હોત એટલે સારું થયું કે, કરી લીધું. ખેર, કર્મ કરવું, ફળની ઈચ્છા ન કરવી વગેરે વગેરે …

ન્યુ ઓર્લીન્સમાં આ દિવસ અમારો છેલ્લો આખો દિવસ હતો. એ સવારે છ પાર્થની ફલાઇટ ટેક ઑફ કરવાની હતી પણ, ઘેરાં વાદળ અને વરસાદનાં કારણે મોડી પડી હતી અને તેનો નવો સમય બદલાઈને આઠ વાગ્યાનો થયો હતો. સૅમ પાર્થને એરપોર્ટ ડ્રૉપ કરીને થોડો સમય ઊંઘ્યો પણ, ભાઈની ફલાઇટ ડીલે થયેલી ફ્લાઇટનું શું થયું એ જાણવા માટે તે વચ્ચે વચ્ચે ઊઠતો રહ્યો હતો. સવારે આઠ વાગ્યે મારી આંખ ખુલી ત્યારે એ જાગતો હતો અને થોડો ચિંતિત પણ લાગતો હતો. પાર્થની ફલાઇટ બે વખત મોડી થયાની વાત તેણે મને કરી. આઠ વાગ્યે પણ તેની ફલાઇટ ઉડી નહોતી અને ક્યારે એ ન્યુ ઓર્લીન્સથી ન્યુ યૉર્ક પહોંચશે તેની કોઈને ખબર નહોતી. ન્યુ યૉર્કથી મુંબઈની તેની કનેક્ટિંગ ફલાઇટ 3 કલાકમાં નીકળતી હતી. તેમાંથી બે કલાક તો વહી ચૂકી હતી અને પછીની એક કલાકમાં પણ કોઈ પણ ફલાઇટનાં ન્યુ ઓર્લીન્સથી નીકળવાનાં કોઈ જ અણસાર લાગતા નહોતા. મુંબઈ લૅન્ડ થઈને ત્યાં તેને ઘણાં બધાં કામ પણ હતાં અને બધું જ ડખે ચડી ગયું હતું. લગભગ દસેક વાગ્યા સુધી સૅમ તેની સાથે વાત કરતો જાગતો રહ્યો અને મેં થોડી વધુ ઊંઘ ખેંચવાનો પ્રયત્ન કર્યો. સાડા દસ આસપાસ આકાશ સ્વચ્છ થઇ ગયું હતું અને ફલાઇટ્સ ઉડવા લાગી હતી. પાર્થની નવી ફ્લાઇટ બપોરે એક વાગ્યે ઉડવાની હતી. ત્રણ કલાકમાં હવામાનમાં અચાનક ફેરફાર થાય તેવું તો અમને લાગતું નહોતું એટલે બધાને પેલી એક વાગ્યાની ફલાઇટ ઉડશે તેવી ખાતરી હતી. તેની બાકી કનેક્ટિંગ ફલાઇટ પણ તેની ઑફિસનાં ટ્રાવેલ એજન્ટ્સે ગોઠવી આપી હતી.

બધું ઠેકાણે પડ્યા પછી સૅમને ઊંઘી જવું હતું. પણ, તેણે કાર પાર્કિંગનાં કૈંક લોચા કર્યા હતા અને કૈંક અમુક જ કલાકોની છૂટવાળી જગ્યામાં પાર્કિંગ કર્યું હતું એટલે તેને એક વાગ્યે ઊઠી જવું પડ્યું. કાર પાછી રેન્ટલ ઑફિસે પાછી પણ પહોંચાડવાની હતી એટલે, એક વાગ્યે ઊઠીને અમે તૈયાર થઈને જ બહાર નીકળ્યા. સૌથી પહેલા તો પેટ્રોલ સ્ટેશન શોધવાની બબાલ થઈ. ગૂગલ મૅપ્સ પર એક લોકેશન માર્ક કરેલું હતું પણ, ત્યાં કશું જ નહોતું. એટલે ત્યાંથી નજીકનું બીજું કોઈ સ્ટેશન અમે શોધ્યું જે કૅશ-ઓન્લી હતું અને એકદમ વિચિત્ર નાની દુકાન જેવું લાગતું હતું. પેટ્રોલ ભરાવીને સૅમે કાર રેન્ટલ ઑફિસનું લોકેશન મને કહ્યું. તેમાં પણ ફરી ગૂગલ મૅપ્સનાં લોચા થયા. મૅપ્સ અમને એવી જગ્યાએ વળવાનું કહી રહ્યો હતો જ્યાં કોઈ રસ્તો જ નહોતો. અંતે એકાદ બે ચક્કર મારીને અમે કાર રેન્ટલ ઑફિસ પહોંચ્યા. ત્યાં જઈને જોયું તો સમજાયું કે, ત્યાં તેમનું પોતાનું પેટ્રોલ પમ્પ છે!!! સાન ફ્રાન્સિસ્કો કે સિઍટલ કે ન્યુ યોર્ક નહોતું આ કે, ખોબલા જેવડી કાર રેન્ટલ ઑફિસ ને ખોબલા જેવડું પાર્કિંગ હોય. અહીં તો ભાઈ રેન્ટલ ઑફિસ પોતાનો એક નાનો પેટ્રોલ પમ્પ રાખી શકે તેટલી જગ્યા હતી તેમની પાસે, એ પણ શહેરનાં મધ્યમાં!

બધી ફોર્માલિટી પતાવીને જીવનનાં એ જ સળગતા પ્રશ્ન પર અમે ફરી આવી પહોંચ્યા. શું ખાશું અને પછી શું કરશું? મારી પાસે જવાબ તૈયાર હતો. આગલી રાત્રે અમે એક વેગન રેસ્ટ્રોં શોધ્યું હતું જ્યાં અમે જઈ નહોતા શક્યા, ત્યાં જઈને જમવું અને પછી આગલાં દિવસે ટાયલરે બૅન્કઝીનાં મ્યુરલ્સનાં બીજાં બે લોકેશન આપ્યાં હતાં ત્યાં જવાનું. ત્યાર પછી કેવો અને કેટલો સમય છે તેનાં આધારે આગળનો પ્લાન બનાવવાનો. સૅમને પ્લાન ગમ્યો એટલે કાર રેન્ટલ ઑફિસથી જ અમે ‘સીડ’ નામનાં એક કૅફેની વાટ પકડી.

એ કૅફેમાં અંદર જઈને સમજાયું કે, તેનું રેટિંગ આટલું હાઈ કેમ હતું!

સીડનું ડેકોર તો અફલાતૂન હતું જ, જમવાનું પણ એટલું જ સારું હતું. સર્વિસ થોડી ધીમી હતી પણ, ભીડ ઓછી હતી એટલે શેફ પોતે અમારી બધી જ ડિશિઝ લઈને બહાર આવતો હતો. અમે ત્યાં ન્યુ ઓર્લીન્સની બે ક્રેઓલ સ્પેશ્યલ્ટી – ગમ્બો અને પૉબોય મંગાવ્યાં હતાં. ત્યાં મંગાવવાનું એક કારણ એ પણ હતું કે, આ બંને વાનગીઓ સી-ફૂડની વાનગીઓ છે અને ન્યુ ઓર્લીન્સમાં તેનું વેજિટેરિયન વર્ઝન મળવું અમને થોડું મુશ્કેલ લાગ્યું એટલે દેખાયું તેવું તરત અમે મંગાવી જ લીધું! ગમ્બો મસ્ત હતું, પોબોય ઠીક ઠીક હતું. પોબોય સેન્ડવિચ જેવું હતું પણ, તેમની બ્રેડ થોડી ચવળ હતી એટલે તેમાં બહુ મજા ન આવી. આ વેગનનાં ચક્કરમાં અમને યાદ ન રહ્યું કે, લાટે કે કૅપ્યુચીનોમાં એ લોકો દૂધ નહીં નાંખે! એ દિવસે સૅમને લાટે પીવાનું બહુ મન હતું એટલે તેણે હરખ-હરખમાં મંગાવી તો ખરી પણ, ત્યાં સામો સવાલ આવ્યો – કૉફીમાં સોય મિલ્ક, આલ્મન્ડ મિલ્ક કે ઓટ મિલ્ક? આ સવાલ પર સૅમનું મોં જોવા જેવું થઈ ગયું હતું. સર્વરે કહ્યું કે, દૂધની નજીકમાં નજીક આલ્મન્ડ મિલ્ક આવશે એટલે તેણે તેનો ઓર્ડર આપ્યો. અધૂરામાં પૂરું સર્વિંગમાં પણ ગોટાળો થયો હતો. એ લોકો અમારો કૉફનો ઓર્ડર ભૂલી ગયા હતા એટલે એ આવી પણ જમવાનું પતી ગયા પછી. આવી એટલે પીવાઈ ગઈ, બાકી બહુ મજા ન આવી. જો કે, પોતાની ગડબડ બદલ એ લોકોએ બિલમાંથી કૉફી હટાવી દીધી હતી.

બાય ધ વે, મારી પાસે ફૂડ ફોટોઝ તો લગભગ ક્યારેય હોતાં જ નથી કારણ કે, હું ટ્રાવેલિંગ વખતે ગમે તે રેસ્ટ્રોંમાં જાઉં, ખૂબ ભૂખી તરસી જ જતી હોઉં છું એટલે જમવાનું આવે ત્યારે તરત તેનાં પર તૂટી પાડવાનું જ મન થતું હોય છે અને ફોટો લેવાનો વિચાર પણ આવતો નથી હોતો. એટલે વખાણ કરું ત્યારે નછૂટકે,મારા પર ભરોસો રાખીને તમારે માની જ લેવું પડશે કે, ખાવા/પીવાનું ખૂબ સરસ હતું.

બૅન્કઝીનું બીજું ઈન્સ્ટોલેશન સીડ રેસ્ટ્રોંથી ચાલતા દસેક મિનિટની દૂરી પર જ હતું અને અમે સીડથી સીધા ત્યાં જ જવાનાં હતા. પણ, સીડની બરાબર સામે સૅમને એક ઑર્ગેનિક જ્યૂસ અને સ્મૂધીની દુકાન દેખાઈ, જેનું નામ હતું ‘ધ ગ્રીન ફૉર્ક’.

તે બહારથી બહુ ક્યૂટ દેખાતી હતી એટલે અમે ત્યાં પણ એક સ્ટૉપ કર્યું. એ દુકાન પણ દેખાવમાં જેટલી સુંદર હતી તેટલાં જ સરસ ત્યાંનાં જ્યૂસ અને સ્મૂધી પણ હતાં! જો કે, બહુ સાંકડી જગ્યામાં હતી એટલે ત્યાંથી બહાર નીકળીને અમારાં નેક્સ્ટ બૅન્કઝી ઈન્સ્ટોલેશન તરફ ચાલતા અમે સ્મૂધી પીતા રહ્યા. વરસાદનાં છાંટા શરુ થઈ ગયા હતા અને મને પલળવાની થોડી બીક લાગી પણ, નસીબજોગે વરસાદ ન આવ્યો.

જેની શોધમાં નીકળ્યા હતા તે બૅન્કઝી ઇન્સ્ટોલેશન અમને એક અવાવરુ, નાની શેરીમાં એક દુકાનની દીવાલ પર મળ્યું. ત્યાં અમારા સિવાય બીજું કોઈ એ જોવા આવેલું નહોતું. આ ઇન્સ્ટોલેશનમાં દર્શાવાયેલો માણસ ગ્રાફિટી/મ્યુરલ પર પેઇન્ટ કરીને તેને હટાવી રહ્યો છે. આ મ્યુરલ અને ગ્રફીટી હટાવવાનું કામ ખરેખર બહુ થતું હોય છે કારણ કે, અન્ય લોકોની માલિકીની કે, સરકારી માલિકીની દીવાલો પર સ્ટ્રીટ આર્ટ બનાવવું દુનિયાનાં મોટા ભાગનાં દેશોમાં ગેરકાનૂની છે. સાત સારું હોય તોયે આવી દીવાલો પર થયેલું કામ લોકલ ગવર્મેન્ટ હાલતા ને ચાલતા હટાવડાવી દેતી હોય છે. બૅન્કઝીનું મ્યુરલ આ વાસ્તવિકતા પર તેની સૅટાયરિકલ(કટાક્ષપૂર્ણ) કૉમેન્ટેરી છે.

આગળ જણાવ્યું તેમ, શેરી નાનકડી અને અવાવરુ હતી એટલે સૅમને થોડો ડર લાગ્યો અને અમે પાંચ જ મિનિટમાં ત્યાંથી નીકળી ગયા. ત્યાર પછીનું ત્રીજું અને બૅન્કઝીએ 2008માં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં બનાવેલાં 11 મ્યુરલ્સમાંનું છેલ્લું, કોઈ ‘ઇન્ટરનેશનલ હાઉઝ હોટેલ’ નામની હોટેલની લૉબીમાં હતું. ત્યાં સુધી ચાલીને જઈ શકાય તેમ નહોતું એટલે ત્યાં પહોંચવા માટે અમે ઉબર ઓર્ડર કરી. ત્યાં ટ્રાફિક ખૂબ હોવાને કારણે અમારી વીસેક મિનિટ ઊબરની રાહ જોવામાં વેડફાઈ. પણ, અંતે બંદી પહોંચી ખરી અને અમને હોટેલ પહોંચાડ્યા પણ ખરા!

ખૂબ ઊંચી છતવાળી, ક્લાસિક આર્કિટેક્ચરવાળી, વિશાળ લૉબીનાં પાછલા ખૂણાંમાં દસ બાય દસ ફુટનો સવા સાતસો કિલોનો દીવાલનો એક મોટો ટુકડો (ટુકડો શું, દીવાલ જ ગણી લો) ડિસ્પ્લેમાં રાખવામાં આવ્યો છે! કોઈ મ્યુઝિયમમાં રાખેલાં આર્ટવર્કની જેમ અહીં પણ તેને વ્યવસ્થિત લાઇટિંગ આપવામાં આવ્યું છે અને દીવાલથી અમુક અંતરે દૂર ઊભા રહીને જ એ મ્યુરલ જોવાની છૂટ છે. બૅન્કઝીનાં અમ્બ્રેલા ગર્લ વાળાં મ્યુરલની જેમ આ મ્યુરલમાં પણ હરિકેન કૅટરીનાની જ વાત છે. અહીં કટાક્ષ છે અમૅરિકન આર્મી પર જે, આવી હતી તો હરિકેન પછી ન્યુ ઓર્લીન્સનાં લોકોની મદદ કરવા માટે પણ, સાથે સાથે સ્થાનિક લોકોની અમુક મૂલ્યવાન વસ્તુઓ પણ લૂંટી ગઈ. :( એટલે જ આ મ્યુરલનું નામ પણ છે ‘ધ લૂટર્સ’. (બાય ધ વે, ‘લૂટ’ શબ્દ અંગ્રેજોએ આપણાં દેશમાં જ લૂંટફાટ કરતી વખતે શીખ્યો છે.)

મ્યુરલની બરાબર પાસે એક નાનકડો રુમ છે જેમાં બૅન્કઝીએ લખેલું અને બૅન્કઝી વિષે લખાયેલું ઘણું બધું રાખવામાં આવ્યું છે. એ રુમ અને તેની અંદરની ચીજ વસ્તુઓની વાત હું એક સ્પેશિયલ પોસ્ટ માટે બચાવી રાખવા માંગુ છું, સિવાય એક ફોટો. નીચેનો ફોટોમાં તમે જોઈ શકશો આ મ્યુરલને મિટાવવા માટે તેનાં પર કરવામાં આવેલાં આડાં-અવળાં સ્પ્રે પેઇન્ટ (જેની વાત બૅન્કઝીનું ઉપરનું મ્યુરલ જ કરે છે!), તેને હટાવીને મ્યુરલનું રિસ્ટોરેશન, એ જે દીવાલ પર હતું તે વેરહાઉઝ જયારે પાડી નાંખવામાં આવ્યું હતું ત્યારે આ મ્યુરલવાળાં 10×10નાં કટકાની કોતરણી અને હોટેલ સુધી તેને પહોંચાડવાની જહેમત! આ બધું કામ સ્વખર્ચે શૉન કમિન્ગ્સ નામનાં એક માણસે કરેલું છે. શૉન પોતે જ ઇન્ટરનૅશનલ હાઉઝ હોટેલનો માલિક પણ છે. :)

સામાન્ય આર્ટનું રિસ્ટોરેશન અને કન્ઝર્વેશન પણ બહુ અઘરું છે, સ્ટ્રીટ આર્ટનું તો લોઢાનાં ચાણા ચાવવા જેવું છે. પણ, મારા-તમારા જેવા સામાન્ય પ્રેક્ષકો નસીબદાર છે કે, શૉન જેવા માણસો રસ લઈને, સ્વપ્રયત્ને, સ્વખર્ચે પણ આવું રિસ્ટોરેશન અને કન્ઝર્વેશનનું કામ કરે છે ત્યારે આપણને આવું આર્ટ વિના ખર્ચે જોવા અને માણવા મળે છે!

બ્રેક પછી પણ અમે સેન્ટ ક્લૉડ એવન્યુ પર જ હતા! એ એક જ લાંબા રસ્તાની બંને બાજુ એક પછી એક ઘણું બધું આર્ટ હતું! મોટાં ઑફિશિયલ પીસ તો હતાં જ, સાથે સાથે ખૂણે ખાંચરે ‘વેન્ડલિઝમ’ની કક્ષામાં આવે તેવું પણ અધધ આર્ટ હતું! જેમ કે, ફૂટપાથ પર, વીજળીનાં થાંભલા પર, દીવાલો પર ગ્રફીટી, સ્ટેન્સિલ્સ વગેરે. મને વિચાર આવ્યો આ એક રોડની બંને બાજુ જ જો આટલું બધું આર્ટ હોય તો બાકીનાં શહેરમાં તો કેટલું હશે!

• 

• 

• 

• 

ઉપરનાં એક ફોટોમાં અમારો ટૂઅર ગાઇડ ફૂટપાથ પર ત્રણ માછલીઓ તરફ આંગળી ચિંધીને કૈંક કહેતો દેખાય છે ને? એ ત્રણ માછલીઓ અને તેની પહેલાનું, થાંભલા પર લગાવેલું ડ્રૅગ કવીન્સનું સ્ટેન્સિલ બંને એક જ માણસનું કામ છે. તેનું નામ છે જેરેમી નોવી. એ થાંભલાવાળું તેનું છે એ તો મને ખબર પણ નહોતી કારણ કે, ત્યાં ક્યાંય આસપાસ તેનું નામ નથી. પણ, આ પોસ્ટ લખતા લખતા જેરેમીનાં કામ વિષે ફરીથી થોડું રિસર્ચ કર્યું, તેમાંથી જાણવા મળ્યું એ તેનું સ્ટેન્સિલ છે! :)

સફેદ રંગ પર કેસરી પૅટર્નવાળી કોઈ ફિશ અને ક્વીઅર આર્ટ- આ બંને જેરેમીની સ્પેશિયલ્ટી છે.જેરેમી અમેરિકાનાં ગણ્યા ગાંઠ્યા સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સમાંનાં એક છે જે જાહેરપણે ગે છે. તેનું ક્વીઅર આર્ટ LGBTQ કમ્યુનિટીનાં અધિકારો પર પ્રકાશ પાડે છે. તેમાં ઉપર દેખાય છે તેમ મુખ્યત્ત્વે તેઓ ડ્રૅગ ક્વીન્સનાં સ્ટેન્સિલ બનાવીને ઠેક-ઠેકાણે લગાવે છે. તેમનાં ‘કોઈ ફિશ’વાળાં આર્ટની કહાની જો કે, થોડી વધુ રસપ્રદ છે.

નોવીએ 2006માં ચીનની સફર કરીને ત્યાંનાં ક્લાસિકલ અને કન્ટેમ્પરરી આર્ટનો અભ્યાસ કર્યો હતો. કોઈ ફિશ ચીનની સંસ્કૃતિમાં ઘણી બધી અલગ અલગ રીતે વણાયેલી છે. આ માછલી સામાન્ય રીતે પાણીનાં પ્રવાહ વિરુદ્ધ તરી શકે છે એટલે ચીનની ઘણી બધી કહાનીઓમાં તે ફ્લેક્સિબિલિટી અને તાકાતનું પ્રતીક છે, જૂના ચાઈનીઝ સ્ક્રોલ્સમાં ‘કોઈ ફિશ’ની આકૃતિમાં ગુપ્ત સંદેશ છૂપાવવામાં આવતાં અને ફંગ શુએ(‘ફેંગ શૂઈ’નો સાચો ઉચ્ચાર) માં પણ તે લકી ગણાય છે. સામાન્ય રીતે ‘કોઈ ફિશ’ની સંખ્યા પરથી તેનો ફંગ શુએનો અર્થ નક્કી થાય છે. એક માછલી એટલે નવી શરૂઆત, આઠ માછલીઓ એટલે સમૃદ્ધિ, વગેરે. ત્રણ માછલી – જે જેરેમી પોતાનાં આર્ટમાં બહુ વાપરે છે, તેનો અર્થ થાય છે પ્રગતિ. આખાં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં ઠેક-ઠેકાણે ફૂટપાથ પર, દરવાજાઓ પર, દિવાલો પર, ઘણી બધી જગ્યાએ તેણે આવી ‘કોઈ ફિશ’ બનાવી દીધી છે! નીચેનું મ્યુરલ પણ તેમનું અને લાના ગુએરા નામની એક કલાકારનું કોલાબરેશન છે.

એ ઉપરાંત સેન્ટ ક્લૉડ પર હી-હો લાઉન્જ નામનાં એક બારની બહારની દીવાલો પર સૉલ કૃથર્ડ્સનાં આ સુંદર મ્યુરલ સાથે પણ જેરેમી નોવીનું લીલાં પક્ષીઓવાળું મ્યુરલ પણ આવેલું છે.

આ હી-હો લાઉન્જની બરાબર સામે, શેરી ઓળંગીને અલગ અલગ કલાકારોએ બનાવેલાં મ્યુરલ્સનું એક બહુ જ ખૂબસૂરત ક્લસ્ટર છે. રેમન અમોરોસ નામનાં કલાકારનું મ્યુરલ ‘ફ્રાય ઍન્ડ પાઇ’ નામનાં કૅફેની દીવાલ પર છે અને તેની જમણી બાજુ પેઇન્ટ કરેલો એક દરવાજો દેખાય છે તેનાં પર મિસ્ટર બલૂન હેન્ડ્સનાં નામથી ઓળખાતા એક કલાકારનું કામ છે.

• 

ફ્રાય ઍન્ડ પાયની બરાબર ડાબી બાજુ, હી-હો લાઉન્જની સામેનાં ખૂણે જૂનાં ગોડાઉન જેવી જગ્યાની ફરતે બાકીનાં મ્યુરલ્સ છે. તેમાં દેડકા અને પૅલિકનવાળું ધ ઇગ્રેટનું છે અને બે હંસવાળું કેઇટ હાન્રાહાનનું. ‘Courage has no gender’ મૅગઝેનીનું બનાવેલું છે અને ધ્યાનથી જોશો તો તેની નીચે એક ઝીણું બ્લૅક એન્ડ વાઈટ સ્ટેન્સિલ દેખાય છે જેનાં પર લખેલું છે ‘Nobody’s perfect’, તે સારા એરનથાલનું છે. સારાનું એક મોટું મ્યુરલ આપણે આગળની પોસ્ટમાં જોઈ ચૂક્યા છીએ. :)

• 

• 

• 

• 

• 

આ છેલ્લાં એક હાથી જેવાં આકારનું એક મ્યુરલ મને બહુ ગમ્યું હતું. તેમાં જે પ્રકારની ઇફેક્ટ છે તે બીજા કોઈ મ્યુરલમાં નથી. તેનો બનાવનાર છે રામીરો ડિયાઝ અને તેમાં આવી ઇફેક્ટ એટલે આવી છે કે, તેણે સ્પ્રે પેઇન્ટ અને મ્યુરલ્સ માટે વપરાતાં ખાસ પેઇન્ટ્સનાં બદલે ઍક્રિલિક પેઇન્ટથી પોતાનું મ્યુરલ બનાવ્યું છે. અમારા ગાઇડ ટાઇલરે અમને કહ્યું હતું કે, રામિરોનું આ પહેલું વહેલું મ્યુરલ છે અને તેને ખબર નહોતી કે, એક્રેલિક પેઇન્ટ વડે દિવાલો રંગવાનું કામ કેટલું જફાવાળું છે. આ બનાવવામાં તેને તકલીફ પણ પડી અને સમય પણ ખૂબ લાગ્યો! જો કે, તેની ઇફેક્ટ મને અંગત રીતે બહુ યુનીક લાગે છે અને તેમની મહેનત લેખે લાગે છે.

ત્યાર પછી અમે બે અલગ અલગ જગ્યાએ લૉરેલ ટ્રુ નામની એક કલાકારનાં બે બહુ જ સુંદર મોઝેઇક પીસ જોયાં. આંખોવાળો પીસ એક દુકાનની બહાર બનાવેલો છે અને બેન્ચવાળો પીસ એક ખુલ્લાં પ્લૉટમાં છે જેને, એક સ્ટ્રીટ ગૅલેરીમાં બદલી નાંખવામાં આવ્યો છે અને ત્યાં ઘણાં બધાં મિક્સડ મીડિયા આર્ટ ઈન્સ્ટોલેશન છે. મેં લૉરેલની બેન્ચનો નજીકથી ફોટો લેવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો પણ, તે બેન્ચની પાછળ એક મેલો-ઘેલો બેઘર માણસ ઊંઘતો હતો. આટલી ગરીબી છે અમેરિકામાં અને આ તો હજુ ફક્ત એક નાનકડી ઝાંખી છે!

નીચેનો પીસ પણ એ જ પ્લૉટમાં ઊભો કરવામાં આવ્યો છે. તે બનાવનાર કલાકારનું નામ મને નથી ખબર.

આગલી પોસ્ટમાં જેમનું એક મ્યુરલ આપણે જોઈ ગયા તે હેન્રી લિપકિસે ડેવિન રેનોલ્ડ્સ સાથે મળીને ટબમેન / ટ્વેન્ટી ડૉલર બિલ નામનું નીચેનું મ્યુરલ બનાવેલું છે. આ ટબમેન મ્યુરલની વાત અમેરિકાની ઐતિહાસિક ગુલામીપ્રથાની અને તેમાંથી ઉપજેલા, હજુ પણ અમૅરિકન સમાજને કોરી ખાતા રંગભેદની વાત છે.

આ જગ્યાએ પહેલા અન્ય શહેરની કોઈ કલાકારે (કદાચ મકરોક નામની કલાકારે જ – જેની વાત આપણે આગળની પોસ્ટમાં કરી) જેઇમ્સ મૅડીસન, થૉમસ જેફરસન અને ઍન્ડ્રૂ જૅક્સનનું મ્યુરલ બનાવેલું હતું. આ ત્રણે અમૅરિકાનાં ‘ફાઉન્ડિંગ ફાધર્સ’માંનાં એક ગણાય છે પણ, તકલીફ એ છે કે, એ ત્રણે ગુલામોનાં માલિક રહી ચૂક્યા છે – slave owners.* અને છતાં, ન્યુ ઓર્લીન્સ જેવાં 60%થી વધુ આફ્રિકન-અમૅરિકન વસ્તી ધરાવતા શહેરમાં, તેમનાં બાપ-દાદા પર હીનતમ અત્યાચાર કરનારા લોકોનું મ્યુરલ બનાવવાનું એક કલાકારે પસંદ કર્યું! તેની સાથે સ્થાનિક લોકોએ આ વિષય પર વાત કરી ત્યારે પણ, તે માફી માંગવાનાં બદલે દલીલ કરવા લાગી હતી એટલે સ્વાભાવિક રીતે જ લોકો વિફર્યા. લોકલ ગ્રફિટી આર્ટિસ્ટ્સે તેનાં પર સ્પ્રે પેઇન્ટ મારી દીધું, કલાકારે એ ફિક્સ કર્યું, ફરીથી ગ્રફીટી આર્ટિસ્ટ્સે ત્રણેનાં મોં પર ‘slave owners’ લખી નાખ્યું, ફરીથી કલાકારે એ ફિક્સ કર્યું અને ફરીથી લોકોએ તેનાં પર ફાસિઝમ વિરુદ્ધ કૈંક લખી નાખ્યું. આ બનાવવા, ભૂંસવાનો સિલસિલો પાંચ મહિના ચાલ્યો. અંતે એ કલાકારે પોતાનું મ્યુરલ ત્યાંથી હટાવ્યું અને લિપકિસ અને રેનોલ્ડ્સે ત્યાં ટબમેનનું મ્યુરલ બનાવ્યું.

હૅરિયટ ટબમેનનો જન્મ ગુલામીમાં થયો હતો અને તેમાંથી કોઈ પણ રીતે ભાગીને તેણે લગભગ 70 ગુલામોને બચાવ્યા હતા. ગુલામીપ્રથાનાં નાબૂદીકરણમાં તેમનો મોટો ફાળો હતો. ઓબામા જયારે અમૅરિકાનાં પ્રેસિડન્ટ હતા ત્યારે ટબમેનનો ચહેરો $20ની નોટો પર છાપવાનાં વિચારે જોર પકડ્યું હતું. પણ, 2016નાં અંતે ટ્રમ્પ પ્રેસિડન્સી શરુ થયા પછી તો કોઈ ચાન્સ નથી કે, આ વસ્તુ બને એટલે બહુ અગત્યનું આ પૉલિટિકલ સ્ટેટમેન્ટ લિપકિસે ન્યુ ઓર્લીન્સની દીવાલ પર બનાવ્યું.

ત્યાર પછીનાં મ્યુરલમાં પણ આફ્રિકન-અમૅરિકન મહિલાઓ જ છે. આ મ્યુરલ્સ કેટલાં કદાવર હશે તેનો અંદાજો તમે તેની સાપેક્ષ ઊભેલા ટાઇલરનાં કદ પરથી લગાવી શકશો! ટાઇલર ઊભો છે એ મ્યુરલનું નામ છે ‘ટીડી’. 90નાં દશકની સામાન્ય આફ્રિકન-અમૅરિકન મહિલાનું એ રિપ્રેઝન્ટેશન છે. તેની બાજુની સ્ત્રી એક પ્રખ્યાત ગાયિકા છે પણ, તેનું નામ મને હવે યાદ નથી આવતું. તે બનાવનાર કલાકારનું નામ પણ ખબર નથી.

• 

• 

• 

આ બંનેની બાજુમાં ‘આય લવ યુ મોમ’નામનું એક મ્યુરલ છે પણ, એ મને બહુ ચીઝી લાગ્યું હતું એટલે તેનો ફોટો નથી પાડ્યો. તેને એકદમ અડીને મૉનિકા રોઝ કેલી નામની એક કલાકારનું સેઇન્ટ ક્લૉડ રિધમ્સ નામનું એક લાબું મ્યુરલ છે.

ત્યાંથી થોડું આગળ ચાલીને અમે જોયું નીચેનું મ્યુરલ જેમાં 2005માં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં આવેલાં ભયંકર હરિકેન કેટરીનાની વાત છે. એ હરિકેનમાં આ મ્યુરલ બનાવનાર કલાકાર ક્રેગ કંડિફ સહિત હજારો લોકોએ પોતાનાં ઘર ગુમાવ્યાં હતાં અને. એ સમયે બે સ્ત્રીઓએ ક્રેગને આશરો આપ્યો હતો. આ મ્યુરલમાં જે બે સ્ત્રીઓ દેખાય છે, તે બંનેએ. આ મ્યુરલનું નામ છે – ‘I am here for you’. આ હરિકેનનો રેફરન્સ ફરીથી ટૂંક સમયમાં આવવાનો છે એક બહુ મોટાં કલાકારનાં આર્ટ સાથે.

ત્યાંથી આગળ અમે ફરી મકરોકનાં એક નવાં મ્યુરલ પર પહોંચ્યા. આ મ્યુરલ જેઇમ્સ એન્ડ્રૂઝ નામનાં એક કલાકારનું છે. તેનાં પર લખેલું 12 એ કદાચ જેઇમ્સ એન્ડ્રૂઝની જન્મ-તારીખ છે. પણ, તેમાંયે મકે આફત વહોરી જ લીધી છે. ગ્રફીટીની ભાષામાં 12નો એક મતલબ police પણ થાય છે અને આફ્રિકન અમૅરિકન કમ્યુનિટીમાં પોલિસે સુધારવા કરતા બગાડ્યું વધારે છે એટલે લોકો તેમાં પણ વિફર્યા અને તેનાં મ્યુરલ પર સ્પ્રે પેઇન્ટથી ચોકડ મારીને બાજુમાં લખી નાખ્યું F*** 12 જેનો મતલબ થાય છે F*** the police.

તેની બરાબર પાછળ એક ઘરની દીવાલ પર ઓઝાઈરિસ રેઇન નામનાં એક કલાકારનું નીચેનું ખૂબસૂરત મ્યુરલ આવેલું છે.

ત્યાર પછી અમારો છેલ્લો મુકામ – આ મૂવીનું કલાયમૅક્સ હતું નીચેનું મ્યુરલ જેણે મને ઘણાં બધાં વિચારોએ ચડાવી અને પછીનાં દિવસે મારાં પોતાનાં એક નાના ઍડવેન્ચર પર પણ મોકલી. આ મ્યુરલને નથી કોઈ સિગ્નેચરની જરૂર કે નથી ઓળખાણની. આમની સ્ટાઇલ ઓળખનારા આ કલાકારને ઓળખી જ ગયા હશે.

આ મ્યુરલમાં પણ વાત છે પેલાં 2005નાં હરિકેન કેટરીનાની. એ જો કે, સ્વાભાવિક જ છે કારણ કે, મ્યુરલમાં વરસાદ પડતો દેખાડાયો છે. જે સ્વાભાવિક નથી તે છે પેલી છત્રીનું સિમ્બોલિઝમ. આ છત્રી પ્રતીક છે ન્યુ ઓર્લીન્સનાં સૂપર ડોમની. સૂપર ડોમ એ ન્યુ ઓર્લીન્સનું એક વિશાળકાય સ્પોર્ટ્સ સ્ટેડિયમ અને એક્ઝિબિશન સેન્ટર છે. હરિકેન આવ્યો ત્યારે લોકોને ફક્ત અમુક કલાકો પહેલા જ તેનાં વિષે માહિતિ આપવામાં આવી હતી અને એક સમયે શહેરની બહાર નીકળવા ઇચ્છતા લોકો માટે હાઇવે બ્લૉક કરી દેવામાં આવ્યાં હતાં. હરિકેનથી બચવા માંગતા લોકોને સૂપર ડોમમાં આવી જવાનું જણાવાયું હતું. પણ, હરિકેને સૂપર ડોમમાં ગાબડાં પાડી દીધાં અને આ છત્રી એ સૂપરડોમનું પ્રતીક છે.

આ મ્યુરલ પર પારદર્શક પ્લાસ્ટિકનું એક લેયર લગાવવામાં આવ્યું છે. આવું બીજા કોઈ મ્યુરલમાં તો આપણે જોયું નથી. અહીં જ કેમ? આ મ્યુરલ ચોરાય નહીં તે માટે. આ મ્યુરલ બૅન્કઝીએ બનાવેલું છે! ધ બૅન્કઝીએ! તેનાં એક એક મ્યુરલની કિંમત લાખોમાં છે. તેનાં મોટાં ભાગનાં મ્યુરલ સ્ટેન્સિલ હોય છે એટલે લોકો એ ઊખાડીને તેને વેંચવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે. આમ ન થાય તે માટે તેનાં પર અહીં જોવા મળતું પ્લાસ્ટિકનું લેયર લગાવવામાં આવ્યું છે અને તોયે લોકો આની ચોરી કરવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે બોલો! કઈ રીતે? આખી દીવાલ ચોરીને! ટાઇલરે અમને જણાવ્યું હતું કે, આ મ્યુરલની બરાબર સામે એક દુકાન છે.એ દુકાનનાં માલિકે એક દિવસ કોઈ માણસને માણસને આ દીવાલ પર કૈંક કરવાનો પ્રયત્ન કરતા જોયો હતો. શરૂઆતમાં તો તેને સમજાયું નહીં ત્યાં શું થઇ રહ્યું હતું. પણ, થોડી વારે સમજાયું કે, તે આ દીવાલ તોડવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો હતો. ભર બપોરે! માલિકને સમજાયું એટલે તરત જ તેણે પોલિસને ફોન કર્યો અને પોલિસ પેલા માણસને પકડીને લઈ ગઈ.

છે ને જોરદાર? ટાઇલરે અમને જણાવ્યું કે, બૅન્કઝી કૅટરીના પછી તરત જ ન્યુ ઓર્લીન્સ આવ્યો હતો અને તેણે આખાં શહેરમાં કુલ 11 મ્યુરલ બનાવ્યા હતા જેમાંથી હવે ફક્ત 3 બચ્યાં છે. એક તેણે અમને ઉપર દેખાડ્યું તે અને બાકીનાં બેનાં લોકેશન તેણે અમને જણાવ્યા! મારી આંખો ફાટીની ફાટી રહી ગઈ. એ દિવસે હું ખરેખર માની નહોતી શકતી કે, મેં બૅન્કઝીનું સ્ટ્રીટ આર્ટ મારી સગી આંખે જોયું હતું!

આખી દીવાલ તોડવાનો કોઈ પ્રયત્ન કરે તેવું તે શું છે બૅન્કઝીનાં આર્ટમાં? બૅન્કઝી છે કોણ? ક્યાંનો છે? આ બધી વાત થશે પણ, તેનાં માટે તમારે થોડી રાહ જોવી પડશે અને રખડતા ભટકતા વાંચતા રહેવું પડશે. :)

---

*આફ્રિકન લોકો ખૂબ મોટી સંખ્યામાં 17મી સદીથી 19મી સદી સુધી લગભગ 200 વર્ષ અમૅરિકામાં ગુલામીપ્રથાનો ભોગ બન્યા છે અને હજુ પણ તેમની પેઢીઓ સામાજિક અને આર્થિક સ્તરે, ગુલામીપ્રથાનાં કારણે સર્જાયેલી અસમાનતાનો ભોગ બની રહી છે. અંગ્રેજો આફ્રિકાથી જાનવરોની જેમ માણસોને ગુલામ તરીકે કેદ કરી લેતા અને તેમને પોતાનાં ખેતરોમાં મજૂરી કરવાની ફરજ પાડતા. ગુલામ તરીકે તેમને માણસો તરીકે નહીં પણ, સંપત્તિ તરીકે જોવા-વાપરવામાં આવતા, મારવામાં આવતા, સ્ત્રીઓ અને બાળકો પર પણ અનેક જાતનાં દુષ્કૃત્યો કરવામાં આવતા. અમૅરિકાનાં કહેવાતા ‘મહાન’ અને પૈસાદાર ગોરા લોકો અને તેમનાં વારસદારોની સત્તા અને સંપત્તિ આ ગુલામોનાં જીવનનાં ભોગે બનેલી છે.

તે દિવસે માર્ડી ગ્રાની મજા માણ્યા પછી આગળ શું કરવું, એ અમને સૂઝતું નહોતું. રાત્રે અમે પછીની સવારનો માટે પ્લાન બનાવતા હતા તો સૅમ કહે, “ચાલો કાલે કાર રેન્ટ કરીએ અને કોઈ સ્વૉમ્પની ટૂઅર પર જઈએ.” હું ચમકી “સ્વૉમ્પ એટલે કીચડવાળું સ્વૉમ્પ?” તો એ કહે “હા”. “ત્યાં જઈને શું કરવાનું?” “ત્યાં મસ્ત મોટાં મગર હશે.” કપાળ પર હાથ મૂકીને મેં કહ્યું “તમે લોકો જતા આવો. હું અહીં શહેરમાં ફરીશ.” તો જવાબ આવ્યો ચાલ ને, મજા આવશે, કૈં નહીં થાય, આમ, તેમ … મેં કહ્યું “કૈં નહીં થાય એ ખબર છે. પણ, મજા તો નહીં જ આવે. ઍટ લીસ્ટ મને તો નહીં જ આવે. તમે લોકો જતા આવો.” થોડી વાર શોધખોળ કરીને સૅમને એક ઍરબીએનબી એક્સપીરિયન્સ મળ્યો – ન્યુ ઓર્લીન્સની સ્ટ્રીટ-આર્ટ ટૂઅર. મને એ ન સમજાયું કે, એ અમે જાતે કેમ નથી જોઈ લેતા અને એ માટે ટૂઅર કેમ લઈએ છીએ પણ, મેં હા પાડી દીધી કારણ કે, મને સ્વૉમ્પ સિવાયનું કૈં પણ મંજૂર હતું. પાર્થ તો બિચારો કૈં પણ પૂછીએ તો હા જ પાડતો હતો એટલે આર્ટ વૉક ફાઈનલ થઇ ગયું.

રોજની જેમ એ દિવસે પણ પહેલા અમે બ્રેકફસ્ટ માટે જવાનાં હતા અને એ દિવસે પણ જગ્યા સૅમે જ શોધી હતી એટલે તેની પાછળ અમે ચાલવા લાગ્યા. લગભગ પંદર મિનિટ ચાલવાનું હતું અને પાંચેક મિનિટમાં તો અમે જાણે કોઈ નવાં જ શહેરમાં પહોંચી ગયા! અમે ચાલતા હતા એ રસ્તાની હાલત આપણાં ગામડાંનાં રસ્તાઓની હાલત કરતા પણ કથળેલી હતી. ખાડાં અને ખાબોચિયાંનાં પાર નહીં અને ફૂટપાથ વાંકી ચૂંકી થઇ ગઈ હતી એટલે ચાલવામાં બહુ ધ્યાન રાખવું પડતું. ઘરોની હાલત એવી રેઢિયાળ કે, રંગ તો ઝાંખાં પડી જ ગયાં હતાં અને ઘણી જગ્યાએથી રંગની પોપડી પણ ઊખડી ગયેલી હતી. ‘જૂનાં’ અને ‘ઐતિહાસિક’ વચ્ચેનો ભેદ બરાબર દેખાઈ આવતો હતો. ફ્રેન્ચ કવાર્ટરનાં મકાનો ઐતિહાસિક હતાં, આ નવી જગ્યાનાં જૂનાં (અને ખખડી ગયેલાં) હતાં. આગલાં દિવસે પરેડમાં અમે જે ગરીબી લોકોનાં વસ્ત્રો અને રીતભાતમાં અલપ-ઝલપ જોઈ હતી તે, આ આખાં વિસ્તારનાં ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં ફેલાઈ ગઈ હતી. એ ઉપરાંત આખાં રસ્તે, દર બીજાં ચોક પર પુલિસ કૅમેરા લગાવેલાં હતાં! મેં પહેલા ક્યારેય અમૅરિકાનાં કોઈ જ બીજાં શહેરમાં આટલું સર્વેલન્સ જોયું નહોતું! મારે તેનાં ફોટોઝ લેવાં હતાં પણ, બધા ભૂખ્યા હતા અને સૅમને આર્ટ ટૂઅરમાં મોડું થવાનો ડર હતો એટલે હું ફોટોઝ લેવા રોકાઈ નહીં અને અમે ચાલતા રહ્યા.

કૅફેવાળાં ચોકથી એરિયા ફરી થોડો સુધર્યો હતો અને કૅફેનું ડેકોર ક્યૂટ હતું એટલે અમે અંદર કાઉન્ટર પર ફટાફટ ઑર્ડર દઈને બહાર ખૂલ્લામાં બેઠાં. ઑર્ડર તૈયાર થાય તેની રાહ જોવાની જ હતી એટલે તેટલાં સમયમાં ફોટોઝ લેવા માટે હું દોડી ગઈ. બધાં તો ન ખેંચી શકી પણ, એક-બેનો મેળ પડી ગયો.

ફ્રેન્ચ કવાર્ટરની સીમા અને આ જગ્યા વચ્ચે ફક્ત એક મોટો રોડ ઓળંગવા જેટલું જ અંતર હતું છતાં સાવ અલગ દુનિયામાં પહોંચી ગયાની લાગણી થતી હતી. એ વિષે અમે વાત કરવાની શરુ જ કરી હતી કે, જમવાનું આવી ગયું એટલે ફટાફટ ખાઈને અમે સીધા જ આર્ટ ટૂઅર તરફ દોડી ગયા. અમારે એક માર્કેટની બહાર એકઠા થવાનું હતું. ચાર લોકોનું એક ગ્રૂપ નહોતું આવ્યું. અમે દસેક મિનિટ રાહ જોઈ તોયે તેમનો કોઈ પતો નહોતો. છેલ્લે બિચારો અમારો ટૂઅર ગાઇડ પણ કંટાળ્યો અને અમને કહ્યું કે, પછીની પાંચ મિનિટમાં જો એ લોકો ન આવે તો એ ટૂઅર શરુ કરી દેશે. અમે ત્યાંથી નીકળતા જ હતા ત્યાં બરાબર તે લોકો આવ્યા. મૅકડોનાલ્ડ્સથી ખાવા-પીવાનું લેવાનાં ચક્કરમાં એ પંદર મિનિટ મોડા હતા! બધાએ હસીન તેમનાં મોડા હોવા પ્રત્યે અણગમો વ્યક્ત કર્યો અને ટૂઅરની શરુઆત થઇ.

આ મ્યુરલથી અમે અમારી ટુઅરની શરૂઆત કરી હતી અને અમારા ગાઈડ – ટાઇલરે અમને તે વિષે બહુ મસ્ત માહિતી આપી. આ જુલ્સ મક (શેરીનું નામ ‘મકરોક’) નામની એક કલાકારે બનાવેલું છે. આ ટ્રંપેટનાં હોર્નનું કદ મારાં મોં કરતાં પણ મોટું હશે તેવડું મોટું આ આખું મ્યુરલ છે! મક મૂળ લૉસ એન્જેલસની છે પણ, મ્યુરલ્સ બનાવવા માટે તેને દુનિયામાં જ્યાં કમિશન મળે, ત્યાં જાય છે. ન્યુ ઓર્લીન્સમાં તેણે ઘણાં મ્યુરલ્સ દોર્યાં છે અને ત્યાંનાં વિવાદાસ્પદ કલાકારોમાં તેનું નામ આવે છે. તેણે અમુક એવાં મ્યુરલ એવી રીતે બનાવ્યાં છે, જેનું સમર્થન ન જ કરી શકાય. જેમ કે, બે-ત્રણ વર્ષ પહેલા તેણે અમેરિકાનાં એક કુખ્યાત ક્રિમીનલ અને કલ્ટ લીડર – ચાર્લ્સ મેન્સનનું એક મ્યુરલ બનાવ્યું હતું. જેમણે આ મ્યુરલ જોયું હતું તેમણે આ ક્રિમીનલને પોતાનાં મ્યુરલ દ્વારા હીરો તરીકે પ્રસ્થાપિત કરવા બાબતે મકની ટીકા કરી હતી પણ, તેનું કહેવું એમ હતું કે, આ મ્યુરલ બનાવવા પાછળ તેનો આશય ચાર્લ્સની ટીકા કરવાનો હતો!

હવે હું તમને કહું બીજી એક રસપ્રદ વાત. મારાં ફેવરિટ ડિરેક્ટર્સમાંનાં એક – કવિંટિન ટેરેંટીનોની એક ફિલ્મ ગયા વર્ષે આવેલી, જેનું નામ છે ‘વન્સ અપોન અ ટાઇમ ઇન હોલીવૂડ’. આ ફિલ્મ પણ મેન્સનનાં કલ્ટ – ‘ફેમિલી ઓફ મેન્સન’એ કરેલાં એક ખૂન પર આધારિત છે. ૨૦૧૭માં મેન્સનનું મૃત્યુ થયું તે ઘટનાનું ન્યૂઝ મીડિયામાં એટલું કવરેજ થયું હતું કે, વર્ષોથી ભૂલાઈ ગયેલો મેન્સ ન અચાનક જનમાનસમાં પાછો આવી ગયો અને અનેક કલાકારોને પોતપોતાની કળામાં અલગ અલગ રીતે મેન્સનને સ્થાન આપ્યું કદાચ. મકનું શું હશે એ તો એ જ જાણે. પણ, મને એટલી ખબર છે કે આ ફોટો વાળું મયુરલ તો મસ્ત છે!

ત્યાંથી અમે ફરી પાછા માર્કેટ પાસે ગયા. ટૂઅર શરુ થયા પહેલા કાફૅથી માર્કેટ સુધી અમે ચાલીને જતા હતા ત્યારે એક વિશાળકાય મ્યુરલ પર મારું ધ્યાન ગયું હતું તેનાં વિષે અમારા ગાઇડે અમને માહિતી આપી અને તેની બરાબર પાસે બીજું એક એક મ્યુરલ હતું, જેનાં પર બિલકુલ ધ્યાન નહોતું ગયું, તે બતાવ્યું.

બે લાંબી, ઊંચી દીવાલોને ઘેરતું આ મ્યુરલ ચાર કલાકારોએ સાથે મળીને બનાવ્યું છે – મુખ્ય સૂત્રધાર હતા હેન્રી લિપકિસ અને પાછળથી અન્ય ત્રણ કલાકારો આ કામમાં જોડાયા હતા. તેમાં ન્યુ ઓર્લીન્સનાં પ્રૉમિનન્ટ આફ્રિકન અમૅરિકન સંગીતકાર, કલાકાર, સમાજ-સેવકો, ક્લબ્સ અને સામાન્ય લોકોનાં પોર્ટ્રેઇટ ઉમેરવામાં આવ્યાં છે.

• 

• 

• 

ગાઇડે અમને જણાવ્યું હતું કે,આ મ્યુરલ એ દીવાલનાં માલિક અને/અથવા શહેરની પરવાનગી લઈને બનાવવામાં નહોતું આવ્યું અને એ દીવાલોને પાડી નાંખવાની વાત ચાલતી હતી એટલે તે આજે પણ ત્યાં હશે કે નહીં એ ખબર નથી. તે બનાવવામાં 6 મહિનાનું રિસર્ચ અને પોણા ચારસો લિટર પેઇન્ટ લાગ્યાં હતાં!! તેની બરાબર પાસે એક વૅરહાઉઝની દીવાલ પર આ પૅલિકનવાળું મ્યુરલ આવેલું છે, તે પણ હવે હોય કે નહીં એ ખબર નથી.

પછી અમે પહોંચ્યા પાછળની એક નાની ગલીમાં અને ટાઇલરે આ કૂલ ઢાંકણાંઓ તરફ અમારું ધ્યાન દોર્યું! લ’લૂના (leluna) નામનો એક કલાકાર આખા શહેરમાં ઠેર-ઠેર ઢાંકણાં પેઇન્ટ કરીને તેનાં પર આવાં મોટિવેશનલ ક્વોટ્સ લખે છે બોલો! છે ને મસ્ત? અમારા ટૂઅર ગાઈડે અમને દેખાડ્યું ન હોત તો અમે કદાચ તેનાં પર બહુ ધ્યાન પણ દેત. :)

• 

• 

Give me flowers while I can smell them અને તેની બાજુનું મ્યુરલ – ઝૂલૂ પેઈન્ટરનું ‘Sprinkle’ the spread love diety એટલાં મોટાં છે કે, રસ્તાની પેલે પારથી લીધો છે એટલે જ તેનો આખો ફોટો ખેંચી શકાયો છે. બાકી તેની બીજી લીલી પાંદડી સુધી પણ હું ન પહોંચી શકું તેટલી તેની હાઈટ છે!

• 

• 

• 

જે મેક્કે નામનાં કલાકારે ‘નોલા મ્યુરલ પ્રોજેક્ટ’ની મદદથી બનાવેલું પેલાં સૂર્યમુખીવાળું મ્યુરલ એક બહુ જ અગત્યની સોશીયલ કૉમેન્ટરી છે. અમેરિકામાં દર વર્ષે ખૂબ મોટી સંખ્યામાં આફ્રિકન અમેરિકન (કાળા) યુવાનો અને બાળકો ગન વાયલન્સમાં માર્યા જાય છે તે પરિસ્થિતિની વાત આ આર્ટવર્ક માં છે. ફૂલોનો ગુલદસ્તો લઇને ઊભેલો છોકરો કોઈની કબર પર ફૂલ અર્પણ કરતો હોય તે ભાવ પણ અહીં દ્રશ્યમાન છે.

આ હિંસા પાછળ ઘણાં કારણો છે. તેમાં નું મુખ્ય કારણ એ છે કે, અમેરિકાની કુખ્યાત ગન લોબીઝ કોઈ વ્યવસ્થિત ગન-કંટ્રોલનો કાયદો પસાર થવા દેતી નથી અને વોલમાર્ટ જેવાં પ્રોવિઝન સ્ટોર પર કોઈ પણ સામાન્ય વ્યક્તિ પોતાનું આઇડી દેખાડીને બંદૂકો ખરીદી શકે તેટલી ખરાબ હાલત છે. બંદૂકો સહેલાઈથી પ્રાપ્ય હોવાનાં કારણે હાલતા ‘ને ચાલતા ત્યાંની સ્કૂલોમાં માસ શૂટિંગ થાય છે જેનો ભોગ નિર્દોષ બાળકો બને છે. આ ઉપરાંત ત્યાંનાં જનમાનસમાં વણભૂસાયેલી રંગભેદની નીતિનાં કારણે પુલીસ વાયલન્સમાં કાળાં લોકો સૌથી વધુ પ્રમાણમાં માર્યા જાય છે.

તાજેતરમાં બહુચર્ચિત પેલું જ્યોર્જ ફ્લોયડ અને બ્રિઓના ટેલરનું પુલિસ હિંસાને કારણે થયેલું મૃત્યુ પણ આ જ પ્રોબ્લેમનો ભાગ છે, જેની વાત જે મેક્કેનાં આ મ્યુરલમાં થઈ રહી છે. આ ભેદભાવ વિરુદ્ધ મોટાં પાયાનાં દેખાવ તો તાજેતરમાં થયાં છે જ્યારે, જે જેવા કલાકારો પોતાની કળા દ્વારા વર્ષોથી આ પરિસ્થિત વિશે લોકોને સભાન કરતા આવ્યા છે.

જે જેવાં અસંખ્ય કલાકારોનું આ આર્ટીસ્ટિક એક્સપ્રેશન સ્ટ્રીટ આર્ટનાં ખરા પાવરનું પણ પ્રતીક છે. જાહેરમાં, દરેકને, વિનામૂલ્યે ઉપલબ્ધ થતું આવું આર્ટ બીજું કંઈ નહીં તો આવાં અગત્યનાં મુદ્દાઓ પર એક વાતચીત તો શરૂ કરે જ છે. આ પાવર આર્ટ ગેલેરીઓમાં નથી. હું માનું છું કે, આવાં ભારે વિષયો પર ભાષણો કરતાં આવાં આર્ટની અસર પણ લોકો પર ઊંડી અને ઘેરી રહે છે.

એક પોસ્ટમાં, એક મ્યુરલનાં સંદર્ભમાં આખો સિનારિયો સમજાવી ન શકાય, આ એટલો મોટો વિષય છે. તેનાં વિશે વધુ જાણવા માંગતા લોકોએ Moonlight, Last Black Man in San Francisco, Get Out જેવી ફિલ્મો જરૂર જોવી.

ફેટ્સ ડોમીનો – અમેરિકાનો એક પ્રખ્યાત પિયાનિસ્ટ, સિંગર અને સૉન્ગ-રાઇટર હતો અને તેમની યાદમાં જૉન બુકાટીએ નીચેનું મ્યુરલ બનાવેલું.

આ પતંગિયાંવાળું મ્યુરલ શેનું હશે? તમને શું લાગે છે? આ મ્યુરલ પાસે પહોંચીને અમારા ગાઇડ ટાઇલરે અમને આવો સવાલ પૂછ્યો હતો અને કહ્યું હતું કે, જો કોઈ સાચો જવાબ આપી શકશે તો તેને એ ટ્રીટ આપશે. બે ત્રણ જણે કૈંક જવાબો આપ્યા પણ, એ સાચા જવાબથી ખાસ્સાં દૂર હતાં. મારાં મગજમાં એક વિચાર આવ્યો હતો પણ, એ વિષે હું બહુ કૉન્ફિડન્ટ નહોતી છતાં મેં હિંમત કરીને તેને કહ્યું, “આ જોઈને મને પેલું હૅનિબલ કૅનિબલવાળું ફિલ્મ યાદ આવે છે. ‘સાઇલન્સ ઑફ ધ લૅમ્બ્સ’ જેવી કૈંક ફીલિંગ આવે છે.” અને મારો જવાબ સાચાં જવાબની ખૂબ નજીક હતો! આ મ્યુરલનું નામ છે ‘મિરાન્ડા ગ્રે’. 1963માં ‘ધ કલેક્ટર’ નામની એક નવલકથા આવેલી. તે એક ‘ક્રાઇમ થ્રિલર’ હતી. આ નવલકથાએ વાચકો પર એટલી ગાઢ અસર કરી છે કે, ઇંગ્લિશ ભાષા બોલતાં દેશોમાં ઘણાં બધાં સીરીયલ કિલર્સ, કીડનેપર્સ અને મર્ડરર્સે આ નવલકથાને પોતાની ઇન્સ્પિરેશન તરીકે ગણાવી છે! આ નવલકથા પરથી પ્રેરણા લઈને ઘણાં બધાં લેખકો અને કલાકારોએ પણ ઘણું સર્જન કર્યું છે અને ‘સાઇલન્સ ઑફ ધ લૅમ્બ્સ’ પણ તેમાંનું એક છે! હું સાઇલન્સ ઑફ ધ લૅમ્બ્સ પણ વચ્ચે બે-ત્રણ વખત આંખ બંધ કર્યા વગર જોઈ નહોતી શકી તો, આ નવલકથા તો કેવીયે હશે – મને વિચાર આવી ગયો. ll great art inspires art (and even crime in this case).

I’ve got a bad case of wanderlust – સારા એરનથાલે આ મ્યુરલ મારા માટે જ બનાવ્યું છે :D .સારા હાલ ન્યુ યૉર્ક રહે છે અને પોતાનાં મ્યુરલ્સ સાથે આખી દુનિયામાં ફરે છે. પોતાનાં મ્યુરલ્સ નીચે એ દેવનાગરીમાં પોતાનું નામ સાઈન કરે છે! તેની આ આગવી શૈલી છે. ઠેક-ઠેકાણે તે આ જ સ્ટાઇલની આવી જ દેખાતી ઢીંગલી દોરે છે અને તેનાં નીચે કોઈ મૅસેજ લખે છે. નીચેનાં ફોટોને ધ્યાનથી જોશો તો દેખાશે કે, સારાએ કોઈક બીજાનાં મ્યુરલને ઊખાડીને ત્યાં પોતાનું મ્યુરલ લગાવ્યું છે. હા, ‘લગાવ્યું’ છે, ‘દોર્યું’ નથી. ઉપરનાં સારાનાં મ્યુરલ સિવાયનાં તમામ સ્પ્રે પેઇન્ટથી દીવાલ પર દોરવામાં આવ્યાં છે જ્યારે, સારાએ પોતાનાં મ્યુરલનું સ્ટેન્સિલ બનાવીને તેને દીવાલ પર ચોંટાડ્યું છે અને સફેદ રંગની પ્રકૃતિ પારદર્શક હોવાને કારણે નીચેનાં જૂનાં મ્યુરલની લાલ છાપ હજુ પણ દેખાય છે. :)

આ મ્યુરલ જોઈને ટૂઅરમાં આગળ વધતા પહેલા અમે એક નાનકડો બ્રેક લીધો હતો અને મને લાગે છે કે, આપણે પણ અહીં બ્રેક લેવો જોઈએ. આવતી પોસ્ટ માટે હજુ તો આવાં કેટલાંયે મ્યુરલ્સ અને તેમની સાથે જોડાયેલાં કિસ્સા-કહાનીઓ બાકી છે અને પેલી સ્પ્રે-પેઇન્ટ/સ્ટેન્સિલ જેવી બીજી ઘણી બધી ઇન્ટરેસ્ટિંગ ડિટેઇલ્સ પણ!