એક વાત બહુ વિચિત્ર છે. અન્ય ભારતીયો વિષે અને અન્ય ભારતીયોની સંસ્કૃતિ અને રહેણી-કરણી વિશે મને ભારતમાં રહીને હતી તેનાં કરતાં વધુ ખબર અહીં આવીને પડી. ગયા વર્ષે એક સિંગાપોરિયાન દક્ષિણ ભારતીય ગ્રૂપ સાથે રખડવાનું થતું. તેમની વાત પરથી ખબર પડી કે, સાઉથ ઇન્ડિયન હિંદુઓમાં મુરુગન એ અગત્યનાં પૂજનીય દેવતા છે. તેમનાં કહેવા મુજબ મુરુગન એટલે કાર્તિકેય. શિવ, પાર્વતી અને ગણેશ સાથે જ તેઓ કાર્તિકેયની પણ તેટલી જ કે કદાચ વધુ શ્રદ્ધાથી આરાધના કરે છે. કાર્તિકેય અને ગણેશમાં મોટું કોણ એ પણ ચર્ચાનો વિષય છે. આપણે ત્યાં આજે પહેલાં કાર્તિકેય અને પછી ગણેશ જન્મ્યાં હોવાનું મનાય છે પણ દક્ષિણનાં ઘણાં સાહિત્યમાં પહેલાં ગણેશ અને પછી કાર્તિકેયનો ઉલ્લેખ છે. ગણેશ જેવાં જ દેખાવનું એક માઈથોલોજીકલ કેરેક્ટર જાપાનમાં અસ્તિત્ત્વ ધરાવે છે. ફર્ક ફક્ત એટલો છે કે, જાપાનની માઈથોલોજીમાં એ કેરેક્ટર એક રાક્ષસ છે.
એ જ રીતે જેમ ગુજરાતી માઈથોલોજીમાં ખોડિયારનું અસ્તિત્ત્વ છે, તેને મળતી આવતી એક દેવી અખિલાન્ડેશ્વરી સાઉથમાં પૂજાય છે. ખોડિયાર જેવી કોઈ દેવીનો ઉલ્લેખ મેં બીજાં કોઈ પણ પ્રાંતનાં સાહિત્યમાં હોવાનું નથી સાંભળ્યું. ખોડિયારનાં વાહનને આપણે ‘મગર’ તરીકે ઓળખીએ છીએ અને આપણી ભાષામાં મગર એટલે crocodile. પણ, સાઉથમાં અખિલાન્ડેશ્વરીનું વાહન છે’મકર’. ઘણાં સાહિત્યમાં ‘મકર’ એક હાઇબ્રિડ જીવ છે જેનું શરીર માછલીનું અને માથું હાથીનું છે અને ઘણી જગ્યાએ મકરનો ઉલ્લેખ crocodileનાં જ અર્થમાં છે. છે ને વિચિત્ર? આ મકર પરથી જ મગર શબ્દ આવ્યો હશે? તમિળમાં ‘સંડાલ’ એ એક ગાળ છે જેનો મતલબ એ નામની એક નીચી જ્ઞાતિ તેવો થાય છે. આનો સીધો મતલબ ‘ચંડાળ’ શબ્દ સાથે હોવો જોઈએ કદાચ. ‘પારિયા’ એ તેવો જ એક બીજો શબ્દ છે. પારિયા (પરાયા સાથે સંબંધ?) પણ તેમનાંમાં ગણાતી એક નીચલી જ્ઞાતિ છે અને તે ગાળ ગણાય છે. સિંગાપોર/મલેશિયન સાઉથ ઇન્ડિયન્સ ચાઇનીઝ લોકોને ‘મંજન’ કહે છે. મંજન એટલે પીળું (હેહેહે કોણ બોલ્યું ‘રેસીસ્ટ’? :D) ‘ળ’ અક્ષરનું અસ્તિત્ત્વ દક્ષિણથી શરુ થઈને ગુજરાત-રાજસ્થાન સુધી જ છે. બાકી ક્યાંયે ‘ળ’ અસ્તિત્ત્વ નથી ધરાવતો. પણ, જોવાનું એ છે કે, મહારાષ્ટ્ર સુધીનાં વિસ્તારમાં ‘ળ’નો ઉચ્ચાર આપણાં કરતાં બહુ અલગ છે. આપણે ત્યાં હવે ‘ળ’ એ સોફ્ટ ‘ડ’ જેવો જ થઇ ગયો છે. પણ, સાઉથ ઇન્ડિયન ભાષાઓ અને મરાઠીમાં ‘ળ’ થોડો ‘ડ’થી વધુ આઘો છે- જાણે ‘ય’ અને ‘ડ’ જોડીને બનાવ્યો હોય તેવો.
ઇન્ડોનેશિયામાં રામાયણની નૃત્યનાટિકાઓ થાય છે. પણ, રામાયણનું તેમનું વર્ઝન બહુ અલગ છે.ઈન્ડોનેશિયનનોનાં નામ પહેલી નજરે ઓરિસ્સા કે બંગાળનાં લોકો જેવાં લાગે તેવાં છે. મારાં એક કલીગનું નામ અરિક છે અને તેમનાં ભાઈઓનાં નામ અનિક, અભિક વગેરે. કુસુમા, ઇન્દ્રવન વગેરે નામ પણ તેમનાંમાં મેં જોયા છે. આ નામ વાંચીને તરત ખબર પડે છે કે તેમની સંસ્કૃતિ પર ભારતીય સંસ્કૃતિનો એક સમયે બહુ પ્રભાવ રહ્યો હશે. દક્ષિણ ભારતનાં ચોલ રાજવીઓનું રાજ એશિયા સુધી પહોંચી ગયાનો ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરાંત થાઈ રામાયણમાં હનુમાનની ગર્લફ્રેન્ડ્સ હોવાનો અને સ્ત્રીઓ સાથેનાં તેમનાં સંબંધનો ઉલ્લેખ છે. આપણે ત્યાં માઈથોલોજીમાં હનુમાનનું પાત્ર ક્યારેય કોઈ સ્ત્રી સાથે સંકળાયેલું સાંભળ્યું નથી. સમગ્ર ઇન્ડોનેશિયા મુસ્લિમ દેશ છે. તેમાં ફક્ત બાલિ એક જ હિન્દૂ વિસ્તાર છે.
આપણે જેને શાક/તરકારી/સબ્જી કહીએ છીએ તેને સાઉથ ઇન્ડિયન્સ ‘કરી’ કહે છે. આપણી પાસે દરેક પ્રકારનાં શાક માટે જેમ સામાન્ય એક શબ્દ છે એમ તે લોકો પાસે નથી. હવે આ કરી શબ્દ પણ સાઉથ ઇન્ડિયાએ ઇંગ્લૅંન્ડને આપ્યો કે ઈંગ્લૅન્ડે સાઉથને એ ખબર નથી. કદાચ એટલે આખી દુનિયામાં આપણાં શાક / સબ્જી માટે ‘કરી’ શબ્દ પ્રખ્યાત થઇ ગયો છે. આ ‘શાક’ શબ્દ પણ રસપ્રદ છે. આપણી ભાષામાં એ મિડલ-ઈસ્ટથી આવ્યો હોવાની પૂરી શક્યતા છે. એક મોરોક્કન વાનગીનું નામ છે ‘શાક શુકા’ – તેનો દેખાવ અને સુગંધ એવાં કે, એકદમ ટામેટાંની ગ્રેવીમાં પકાવેલું મિક્સ શાક જોઈ લો.
રેહાન અને રિઝવાન નામનાં બે પાકિસ્તાની ભાઈઓ મારાં મિત્રો છે. તેઓનાં નાનીમા લખનૌનાં હતાં અને દાદીમા લાહોરનાં. તે બંને ભાઈઓ પંજાબી લઢણનું હિન્દી બોલે છે. એ તેમની માતૃભાષા છે. તેમની સાથે જ્યારે પણ વાત થાય ત્યારે એવું જ લાગે કે હું કોઈ ભારતીય સાથે જ વાત કરું છું. અમે એક-બીજા સાથે સંગીત વગેરે પણ શેર કરતાં રહેતાં હોઈએ છીએ. ખાસ હું અને રિઝવાન. રેહાન અને રિઝવાન સાથેની ઓળખાણે ખાતરી કરાવી દીધી છે કે, ભારત અને પાકિસ્તાન ખરેખર એક જ છે. અત્યાર સુધી ફક્ત ફિલ્મોમાં જોયું/સાંભળ્યું હતું. પણ, હવે તો ફર્સ્ટ હેન્ડ એક્સપીરીયંસ થઇ ગયો! એ જ રીતે બાંગ્લાદેશીઓ પણ! અમારી યુનીવર્સીટીનાં એક ખુલ્લા ઘાસનાં મેદાનમાં ઘણી વખત રવિવારે આ બાંગ્લાદેશીઓનો મેળો લાગતો. ઘણી બધી ચીજ-વસ્તુઓનાં નાના હાટ વગેરે. તેમને પહેલી વાર જોયા ત્યારે એવું જ લાગ્યું હતું કે બંગાળી સમાજનું કૈંક હશે.
રિદ્ધિ નામની મારી એક મિત્ર છે. એ છે પંજાબી પણ તે કલકત્તામાં જન્મેલી અને મોટી થયેલી છે. તેને આ વર્ષે દુર્ગા-પૂજામાં જવાનું બહુ મન હતું. મેં પણ ક્યારેય દુર્ગા-પૂજા જોઈ નહોતી અને મારે જોવી હતી એટલે મેં તેની સાથે જવાની હા પાડી અને ગઈ કાલે રાત્રે અમે દુર્ગા-પૂજાનાં ફંકશનમાં ગયા હતાં. મને એમ થયું કે જો બંગાળી ફંક્શનમાં જાઉં જ છું તો થોડું તેવું જ તૈયાર પણ થાઉં. એ ‘બ્લેન્ડ-ઇન’ થવાવાળો ફોર્મ્યુલા એવો સક્સેસફુલ રહ્યો કે, બે ત્રણ સ્ત્રીઓ ત્યાં મારી સાથે બંગાળીમાં વાત કરવા લાગી. પછી અમે હસ્યાં અને તેમને કહેવું પડ્યું કે, હું બંગાળી નથી :D.
રખડતા ભટકતા 