ઇન્ટરનૅશનલ હાઉઝ હોટેલથી નીકળીને સૅમે અને મેં ઓછામાં ઓછી કલાક સુધી બૅન્કઝીની જ વાતો કર્યા કરી. ત્યાર પછી અમારે ન્યુ ઓર્લીન્સનાં પ્રખ્યાત કબ્રસ્તાનોની ટૂઅર કરવી હતી. પણ, તેનાં માટે મોડું થઇ ગયું હતું. એ હોટેલ શહેરનાં બાર, રેસ્ટ્રોં અને આર્ટ ગૅલેરીઝવાળાં વિસ્તારથી ખૂબ નજીક હતી એટલે ત્યાંથી ફરી અમે ચાલીને આગળ જવા લાગ્યા અને પગપાળા ફ્રેન્ચ ક્વૉર્ટર્સ એક્સપ્લોર કરવા લાગ્યા. અમે લૅન્ડ થયા ત્યારે તો અમે મોડી રાત્રે ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ ફર્યા હતા એટલે ખાસ કૈં જોઈ નહોતા શક્યા અને આર્ટ માર્કેટ સિવાયની મોટા ભાગની ગૅલેરીઝ તો બંધ થઇ ચુકી હતી. પણ, ઈચ્છા હતી કે, દિવસનાં સમયે ત્યાં ફરવું અને એ સાંજ ન્યુ ઓર્લીન્સમાં અમારી છેલ્લી સાંજ હતી એટલે ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સમાં રખડવા માટેનો એ છેલ્લો મોકો હતો.

તેની નાની નાની શેરીઓ એક પછી એક અમે ઓળંગતા ગયા અને શહેરનાં એ સૌથી હેપનિંગ ભાગમાં સંગીત, આર્ટ અને આર્કિટેક્ચર એક્સપ્લોર કરતા ગયા. શહેરનાં બરાબર મધ્યમાં અમુક શેરીઓ સાંજ પડતા જ તમામ વાહનો માટે બંધ થઇ જાય છે અને લોકો રસ્તા પર જ પાર્ટી કરતા જોવા મળે છે.

• 

• 

• 

• 

આગળ ઉલ્લેખ કર્યો તેમ આ શહેર અમૅરિકાનાં બહુ ઓછાં શહેરોમાંનું એક છે જ્યાં જાહેર સ્થળો પર પણ શરાબ પીવાની અનુમતિ છે. હૅન્ડ ગ્રેનેડ જેવાં દેખાતાં એક મોટાં ફ્લાસ્કમાં ત્યાં કૉકટેઈલ્સ મળતાં હતાં જે અમારી આસપાસ ઘણાં લોકો પી રહ્યા હતા. એ જોઈને સૅમને પણ એક ગ્રેનેડ કૉકટેઇલ પીવાનું મન થયું. અમે એક નાનકડી કૉકટેઈલ્સની દુકાન જોઈ, જ્યાંથી રીતસર સ્ટ્રીટ-ફૂડની જેમ લોકો કૉકટેઇલ્સ ખરીદી શકતા હતા! સૅમે ત્યાંથી એક ગ્રેનેડ કૉકટેઇલ ખરીદ્યું અને મને આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે, તેણે એ પૂરું પણ કર્યું! અને એ કૉમેન્ટ તેની ક્વોન્ટિટી વિષે નહીં, સ્વાદ વિષે છે. ;)

• 

રસ્તામાં અમને નાના બાળકોથી માંડીને દરેક ઉંમરનાં સ્ટ્રીટ મ્યુઝિશિયન જોવા મળ્યા! ઘણી બધી શેરીઓનાં ખૂણે ખાંચરે અમને કોઈને કોઈ મ્યુઝિક વગાડતું દેખાઈ જતું. તેમનાં વીડિયોઝ હું લઈ શકી હોત. પણ, એ સમયે ફોનનાં કૅમેરામાંથી એ બધું જોવા-સાંભળવા કરતા મને એ ઘડીમાં ત્યાં હાજર રહીને તેમનું સંગીત માણવાનું વધુ યોગ્ય લાગ્યું એટલે વીડિયોઝને મારી ગોળી અને યાદ માટે અને આ બ્લૉગ પર શેર કરવા માટે તેમનાં થોડાં સ્ટિલ ફોટોગ્રાફ્સ લઈને સંતોષ માન્યો.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

કોઈ ખાસ એજન્ડા તો હતો નહીં એટલે ઈચ્છા પડે તે દિશામાં ફરતા રહ્યા. આટલું કરતા ભૂખ લાગી એટલે એક નાનકડાં ક્યૂટ કૅફેમાં જઈને અમે ન્યુ ઓર્લીન્સની પ્રખ્યાત બેકરી આઇટમ – ‘બૅન્યે’ (Beignet) ની મજા માણી અને લાઇવ મ્યુઝિક તો ત્યાં પણ ચાલુ જ હતું. ત્યારે થયું કે, ‘મિડનાઇટ ઈન પૅરિસ’ની જેમ ‘મિડનાઇટ ઇન ન્યુ ઓર્લીન્સ’ પણ બનવું જોઈએ, આ શહેર તેટલું ચાર્મિંગ છે!

• 

• 

એ સિવાય અમે એક-બે નાની આર્ટ ગૅલેરીઝમાં પણ લટાર મારી. અમારાં એરબીએનબીમાં સુંદર લખાણવાળું એક પેપર પડ્યું હતું. એ જ અમને ત્યાંની એક આર્ટ ગૅલેરીમાં પણ જોવા મળ્યું ત્યારે ફેવરિટ સ્કુલ ટીચર અચાનક મેળામાં દેખાઈ જાય તેવું કુતુહલ અમને થયું હતું અને અંદર જઈને ખબર પડી કે, આ નોટ જેણે લખેલી છે તે ક્રિસ રૉબર્ટ્સ – એન્ટીઓની જ એ આર્ટ ગૅલેરી હતી, જ્યાં અમે ઊભા હતા!

• 

• 

• 

એ સિવાય આસપાસની સુંદરતાનો પણ પાર નહોતો.

• 

• 

એ રાત્રે ડિનર માટે અમને એક મસ્ત આફ્રિકન રેસ્ટ્રોં મળ્યું હતું. ન્યુ ઓર્લીન્સમાં બ્લૅક લોકોની વસ્તી વધારે હોવાનાં કારણે તેમની સંસ્કૃતિ ફક્ત ફ્રેન્ચ કે સ્પૅનિશ કોલોનીથી પ્રભાવિત નથી પણ, આફ્રિકન સંસ્કૃતિનાં અમુક તત્ત્વો પણ તેમાં ભળી ગયાં છે. એટલે આફ્રિકન ફૂડ ટ્રાય કરવા માટે હું તત્પર હતી!

ગામ્બિયા અને કેમરુનની અમુક ટ્રેડિશનલ રેસિપીઝ અમને આ રેસ્ટ્રોંમાં માણવા મળી. તેમનું ડેકોર પણ મસ્ત રંગબેરંગી હતું!

ડિનર પછી જાણે આખા દિવસની રખડપટ્ટીનો થાક અમને અચાનક એકસાથે લાગી ગયો. જો કે, અમે નસીબદાર હતા કે, અમારું એરબીએનબી ત્યાંથી પાંચેક મિનિટની દૂરી પર જ હતું.

પછીનાં દિવસે મોડી બપોરે અમારી ફ્લાઇટ હતી અને મારે અને સૅમને બંનેને એ દિવસે કામ ચાલુ હતું. રાત્રે બધો સામાન પૅક કરીને સવારે નાહીને તરત ચેક-આઉટ કરવાનું રહે તેવો અમારો પ્લાન હતો. કામ કરવા માટે અમારે વાઇ-ફાઇવાળું કોઈ કૅફે શોધવાનું હતું. મારે કશેક આસપાસ જ રહેવું હતું જેથી આવવા-જવામાં સમય ઓછો વેડફાય. પણ, સૅમનો પ્લાન કૈંક બીજો હતો. તેણે તો ઊબર ઓર્ડર કરી! પહેલા તો મને થયું આ કેમ આવા કામ કરે છે?! પણ, કૅફે પહોંચ્યા ત્યારે સમજાયું કે, તેનો ગ્રાન્ડ પ્લાન એ હતો કે, આગલા દિવસે આર્ટ-વૉક દરમિયાન મારાં ધ્યાનમાં એક આઉટડોર સીટિંગવાળું એક કૅફે આવ્યું હતું જેની દીવાલો પર મ્યુરલ્સ જ મ્યુરલ્સ બનેલા હતાં! પણ, તે અમારી ટૂઅરનાં એજન્ડામાં એ નહોતું એટલે અમે ત્યાં રોકાઈ નહોતા શક્યા. સૅમ અને હું ફરી ત્યાં આવી પહોંચ્યા હતા! ત્યાં બેસીને કામ કરવાનાં વિચારે જ મને ખુશ કરી દીધી.

• 

• 

પણ, ખુશી લાંબી ટકી નહીં. આઉટડોર કૅફે હોવાનો એક મતલબ એ પણ થાય કે, ત્યાં સિગરેટ સ્મોક કરી શકાય! અમે બેઠા તેની દસેક મિનિટમાં જ એક ભાઈ ત્યાં આવીને ફૂંકવા લાગ્યા અને અમારે ઊઠી જવું પડ્યું. પછી થોડી વાર અમે એ કૅફેમાં અંદર બેઠા.

અંદરની જગ્યા થોડી નાની હતી એટલે અમે થોડી વારમાં જ કંટાળી ગયા અને ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ પાછા ફર્યા. સામે જ બરાબર સેઇન્ટ લુઈસ કથીડ્રલ હતું, જે અમારે પરેડવાળાં દિવસે અંદરથી જોવાનું બાકી રહી ગયું હતું. લંચ ટાઇમ લગભગ થઇ જ ગયો હતો અને અમે થોડી વાર રખડી શકીએ તેમ હતા એટલે અમે કથીડ્રલમાં અંદર ગયા. હજુ અમે જોતા જ હતા કે, ત્યાં એક પાદરી આવીને અમારી સાથે વાતો કરવા લાગ્યો અને તેમનું ચર્ચ કેટલું સારું છે એ વિષે અમને કહેવા લાગ્યો. અમે પૂછ્યું, હરિકેન કૅટરીના વખતે પણ ચર્ચે લોકોની મદદ કરી હતી કે? પછી તેણે ગોળ ગોળ જવાબ આપ્યા અને સમજી ગયો કે, અહીં બહુ લપ કરવા જેવી નથી. ધાર્મિક સ્થળોમાં અમારો રસ તેમનાં આર્કિટેક્ચર પૂરતો સીમિત છે અને તે દૃષ્ટિએ આ ચર્ચ ખરેખર સુંદર હતું.

ત્યાર પછી સૅમને ફરી ગમ્બો ખાવાની ઈચ્છા થઇ એટલે અમે એક રેસ્ટ્રોં શોધ્યું જે વેજિટેરિયન ગમ્બો વેંચતું હતું. જો કે, એ ગમ્બોનો સ્વાદ અને ત્યાર પછીનું બધું જ મારી મેમરીમાં એકદમ ધૂંધળું છે. અમારો ગમ્બો હજુ આવ્યો પણ નહોતો કે, કામ ઉપરથી મને એક ઇમર્જન્સી મૅસેજ આવ્યો. એ કટોકટીનો ઉકેલ લાવવામાં મારી બાકીની બે-ત્રણ કલાક નીકળી ગઈ અને સૅમે રખડવાનું ચાલુ રાખ્યું. મોડી બપોરે અમારાં એરબીએનબીની લૉબીમાંથી અમે અમારો સામાન ઉઠાવ્યો અને ઍરપોર્ટ માટે રવાના થયા.

---

જે નોકરીનાં ચક્કરમાં મેં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં રખડવાનાં અમુક કલાકો ગુમાવ્યાં હતાં, તે નોકરી તો ત્યાર પછી બે મહિના માંડ રહી જયારે, કદાચ રખડવાની મજા જીવનભર રહી હોત. પણ, પછી એમ થાય છે કે, કામચોરી કર્યા જેવી લાગણી પણ ન જ ગમી હોત એટલે સારું થયું કે, કરી લીધું. ખેર, કર્મ કરવું, ફળની ઈચ્છા ન કરવી વગેરે વગેરે …

ન્યુ ઓર્લીન્સમાં આ દિવસ અમારો છેલ્લો આખો દિવસ હતો. એ સવારે છ પાર્થની ફલાઇટ ટેક ઑફ કરવાની હતી પણ, ઘેરાં વાદળ અને વરસાદનાં કારણે મોડી પડી હતી અને તેનો નવો સમય બદલાઈને આઠ વાગ્યાનો થયો હતો. સૅમ પાર્થને એરપોર્ટ ડ્રૉપ કરીને થોડો સમય ઊંઘ્યો પણ, ભાઈની ફલાઇટ ડીલે થયેલી ફ્લાઇટનું શું થયું એ જાણવા માટે તે વચ્ચે વચ્ચે ઊઠતો રહ્યો હતો. સવારે આઠ વાગ્યે મારી આંખ ખુલી ત્યારે એ જાગતો હતો અને થોડો ચિંતિત પણ લાગતો હતો. પાર્થની ફલાઇટ બે વખત મોડી થયાની વાત તેણે મને કરી. આઠ વાગ્યે પણ તેની ફલાઇટ ઉડી નહોતી અને ક્યારે એ ન્યુ ઓર્લીન્સથી ન્યુ યૉર્ક પહોંચશે તેની કોઈને ખબર નહોતી. ન્યુ યૉર્કથી મુંબઈની તેની કનેક્ટિંગ ફલાઇટ 3 કલાકમાં નીકળતી હતી. તેમાંથી બે કલાક તો વહી ચૂકી હતી અને પછીની એક કલાકમાં પણ કોઈ પણ ફલાઇટનાં ન્યુ ઓર્લીન્સથી નીકળવાનાં કોઈ જ અણસાર લાગતા નહોતા. મુંબઈ લૅન્ડ થઈને ત્યાં તેને ઘણાં બધાં કામ પણ હતાં અને બધું જ ડખે ચડી ગયું હતું. લગભગ દસેક વાગ્યા સુધી સૅમ તેની સાથે વાત કરતો જાગતો રહ્યો અને મેં થોડી વધુ ઊંઘ ખેંચવાનો પ્રયત્ન કર્યો. સાડા દસ આસપાસ આકાશ સ્વચ્છ થઇ ગયું હતું અને ફલાઇટ્સ ઉડવા લાગી હતી. પાર્થની નવી ફ્લાઇટ બપોરે એક વાગ્યે ઉડવાની હતી. ત્રણ કલાકમાં હવામાનમાં અચાનક ફેરફાર થાય તેવું તો અમને લાગતું નહોતું એટલે બધાને પેલી એક વાગ્યાની ફલાઇટ ઉડશે તેવી ખાતરી હતી. તેની બાકી કનેક્ટિંગ ફલાઇટ પણ તેની ઑફિસનાં ટ્રાવેલ એજન્ટ્સે ગોઠવી આપી હતી.

બધું ઠેકાણે પડ્યા પછી સૅમને ઊંઘી જવું હતું. પણ, તેણે કાર પાર્કિંગનાં કૈંક લોચા કર્યા હતા અને કૈંક અમુક જ કલાકોની છૂટવાળી જગ્યામાં પાર્કિંગ કર્યું હતું એટલે તેને એક વાગ્યે ઊઠી જવું પડ્યું. કાર પાછી રેન્ટલ ઑફિસે પાછી પણ પહોંચાડવાની હતી એટલે, એક વાગ્યે ઊઠીને અમે તૈયાર થઈને જ બહાર નીકળ્યા. સૌથી પહેલા તો પેટ્રોલ સ્ટેશન શોધવાની બબાલ થઈ. ગૂગલ મૅપ્સ પર એક લોકેશન માર્ક કરેલું હતું પણ, ત્યાં કશું જ નહોતું. એટલે ત્યાંથી નજીકનું બીજું કોઈ સ્ટેશન અમે શોધ્યું જે કૅશ-ઓન્લી હતું અને એકદમ વિચિત્ર નાની દુકાન જેવું લાગતું હતું. પેટ્રોલ ભરાવીને સૅમે કાર રેન્ટલ ઑફિસનું લોકેશન મને કહ્યું. તેમાં પણ ફરી ગૂગલ મૅપ્સનાં લોચા થયા. મૅપ્સ અમને એવી જગ્યાએ વળવાનું કહી રહ્યો હતો જ્યાં કોઈ રસ્તો જ નહોતો. અંતે એકાદ બે ચક્કર મારીને અમે કાર રેન્ટલ ઑફિસ પહોંચ્યા. ત્યાં જઈને જોયું તો સમજાયું કે, ત્યાં તેમનું પોતાનું પેટ્રોલ પમ્પ છે!!! સાન ફ્રાન્સિસ્કો કે સિઍટલ કે ન્યુ યોર્ક નહોતું આ કે, ખોબલા જેવડી કાર રેન્ટલ ઑફિસ ને ખોબલા જેવડું પાર્કિંગ હોય. અહીં તો ભાઈ રેન્ટલ ઑફિસ પોતાનો એક નાનો પેટ્રોલ પમ્પ રાખી શકે તેટલી જગ્યા હતી તેમની પાસે, એ પણ શહેરનાં મધ્યમાં!

બધી ફોર્માલિટી પતાવીને જીવનનાં એ જ સળગતા પ્રશ્ન પર અમે ફરી આવી પહોંચ્યા. શું ખાશું અને પછી શું કરશું? મારી પાસે જવાબ તૈયાર હતો. આગલી રાત્રે અમે એક વેગન રેસ્ટ્રોં શોધ્યું હતું જ્યાં અમે જઈ નહોતા શક્યા, ત્યાં જઈને જમવું અને પછી આગલાં દિવસે ટાયલરે બૅન્કઝીનાં મ્યુરલ્સનાં બીજાં બે લોકેશન આપ્યાં હતાં ત્યાં જવાનું. ત્યાર પછી કેવો અને કેટલો સમય છે તેનાં આધારે આગળનો પ્લાન બનાવવાનો. સૅમને પ્લાન ગમ્યો એટલે કાર રેન્ટલ ઑફિસથી જ અમે ‘સીડ’ નામનાં એક કૅફેની વાટ પકડી.

એ કૅફેમાં અંદર જઈને સમજાયું કે, તેનું રેટિંગ આટલું હાઈ કેમ હતું!

સીડનું ડેકોર તો અફલાતૂન હતું જ, જમવાનું પણ એટલું જ સારું હતું. સર્વિસ થોડી ધીમી હતી પણ, ભીડ ઓછી હતી એટલે શેફ પોતે અમારી બધી જ ડિશિઝ લઈને બહાર આવતો હતો. અમે ત્યાં ન્યુ ઓર્લીન્સની બે ક્રેઓલ સ્પેશ્યલ્ટી – ગમ્બો અને પૉબોય મંગાવ્યાં હતાં. ત્યાં મંગાવવાનું એક કારણ એ પણ હતું કે, આ બંને વાનગીઓ સી-ફૂડની વાનગીઓ છે અને ન્યુ ઓર્લીન્સમાં તેનું વેજિટેરિયન વર્ઝન મળવું અમને થોડું મુશ્કેલ લાગ્યું એટલે દેખાયું તેવું તરત અમે મંગાવી જ લીધું! ગમ્બો મસ્ત હતું, પોબોય ઠીક ઠીક હતું. પોબોય સેન્ડવિચ જેવું હતું પણ, તેમની બ્રેડ થોડી ચવળ હતી એટલે તેમાં બહુ મજા ન આવી. આ વેગનનાં ચક્કરમાં અમને યાદ ન રહ્યું કે, લાટે કે કૅપ્યુચીનોમાં એ લોકો દૂધ નહીં નાંખે! એ દિવસે સૅમને લાટે પીવાનું બહુ મન હતું એટલે તેણે હરખ-હરખમાં મંગાવી તો ખરી પણ, ત્યાં સામો સવાલ આવ્યો – કૉફીમાં સોય મિલ્ક, આલ્મન્ડ મિલ્ક કે ઓટ મિલ્ક? આ સવાલ પર સૅમનું મોં જોવા જેવું થઈ ગયું હતું. સર્વરે કહ્યું કે, દૂધની નજીકમાં નજીક આલ્મન્ડ મિલ્ક આવશે એટલે તેણે તેનો ઓર્ડર આપ્યો. અધૂરામાં પૂરું સર્વિંગમાં પણ ગોટાળો થયો હતો. એ લોકો અમારો કૉફનો ઓર્ડર ભૂલી ગયા હતા એટલે એ આવી પણ જમવાનું પતી ગયા પછી. આવી એટલે પીવાઈ ગઈ, બાકી બહુ મજા ન આવી. જો કે, પોતાની ગડબડ બદલ એ લોકોએ બિલમાંથી કૉફી હટાવી દીધી હતી.

બાય ધ વે, મારી પાસે ફૂડ ફોટોઝ તો લગભગ ક્યારેય હોતાં જ નથી કારણ કે, હું ટ્રાવેલિંગ વખતે ગમે તે રેસ્ટ્રોંમાં જાઉં, ખૂબ ભૂખી તરસી જ જતી હોઉં છું એટલે જમવાનું આવે ત્યારે તરત તેનાં પર તૂટી પાડવાનું જ મન થતું હોય છે અને ફોટો લેવાનો વિચાર પણ આવતો નથી હોતો. એટલે વખાણ કરું ત્યારે નછૂટકે,મારા પર ભરોસો રાખીને તમારે માની જ લેવું પડશે કે, ખાવા/પીવાનું ખૂબ સરસ હતું.

બૅન્કઝીનું બીજું ઈન્સ્ટોલેશન સીડ રેસ્ટ્રોંથી ચાલતા દસેક મિનિટની દૂરી પર જ હતું અને અમે સીડથી સીધા ત્યાં જ જવાનાં હતા. પણ, સીડની બરાબર સામે સૅમને એક ઑર્ગેનિક જ્યૂસ અને સ્મૂધીની દુકાન દેખાઈ, જેનું નામ હતું ‘ધ ગ્રીન ફૉર્ક’.

તે બહારથી બહુ ક્યૂટ દેખાતી હતી એટલે અમે ત્યાં પણ એક સ્ટૉપ કર્યું. એ દુકાન પણ દેખાવમાં જેટલી સુંદર હતી તેટલાં જ સરસ ત્યાંનાં જ્યૂસ અને સ્મૂધી પણ હતાં! જો કે, બહુ સાંકડી જગ્યામાં હતી એટલે ત્યાંથી બહાર નીકળીને અમારાં નેક્સ્ટ બૅન્કઝી ઈન્સ્ટોલેશન તરફ ચાલતા અમે સ્મૂધી પીતા રહ્યા. વરસાદનાં છાંટા શરુ થઈ ગયા હતા અને મને પલળવાની થોડી બીક લાગી પણ, નસીબજોગે વરસાદ ન આવ્યો.

જેની શોધમાં નીકળ્યા હતા તે બૅન્કઝી ઇન્સ્ટોલેશન અમને એક અવાવરુ, નાની શેરીમાં એક દુકાનની દીવાલ પર મળ્યું. ત્યાં અમારા સિવાય બીજું કોઈ એ જોવા આવેલું નહોતું. આ ઇન્સ્ટોલેશનમાં દર્શાવાયેલો માણસ ગ્રાફિટી/મ્યુરલ પર પેઇન્ટ કરીને તેને હટાવી રહ્યો છે. આ મ્યુરલ અને ગ્રફીટી હટાવવાનું કામ ખરેખર બહુ થતું હોય છે કારણ કે, અન્ય લોકોની માલિકીની કે, સરકારી માલિકીની દીવાલો પર સ્ટ્રીટ આર્ટ બનાવવું દુનિયાનાં મોટા ભાગનાં દેશોમાં ગેરકાનૂની છે. સાત સારું હોય તોયે આવી દીવાલો પર થયેલું કામ લોકલ ગવર્મેન્ટ હાલતા ને ચાલતા હટાવડાવી દેતી હોય છે. બૅન્કઝીનું મ્યુરલ આ વાસ્તવિકતા પર તેની સૅટાયરિકલ(કટાક્ષપૂર્ણ) કૉમેન્ટેરી છે.

આગળ જણાવ્યું તેમ, શેરી નાનકડી અને અવાવરુ હતી એટલે સૅમને થોડો ડર લાગ્યો અને અમે પાંચ જ મિનિટમાં ત્યાંથી નીકળી ગયા. ત્યાર પછીનું ત્રીજું અને બૅન્કઝીએ 2008માં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં બનાવેલાં 11 મ્યુરલ્સમાંનું છેલ્લું, કોઈ ‘ઇન્ટરનેશનલ હાઉઝ હોટેલ’ નામની હોટેલની લૉબીમાં હતું. ત્યાં સુધી ચાલીને જઈ શકાય તેમ નહોતું એટલે ત્યાં પહોંચવા માટે અમે ઉબર ઓર્ડર કરી. ત્યાં ટ્રાફિક ખૂબ હોવાને કારણે અમારી વીસેક મિનિટ ઊબરની રાહ જોવામાં વેડફાઈ. પણ, અંતે બંદી પહોંચી ખરી અને અમને હોટેલ પહોંચાડ્યા પણ ખરા!

ખૂબ ઊંચી છતવાળી, ક્લાસિક આર્કિટેક્ચરવાળી, વિશાળ લૉબીનાં પાછલા ખૂણાંમાં દસ બાય દસ ફુટનો સવા સાતસો કિલોનો દીવાલનો એક મોટો ટુકડો (ટુકડો શું, દીવાલ જ ગણી લો) ડિસ્પ્લેમાં રાખવામાં આવ્યો છે! કોઈ મ્યુઝિયમમાં રાખેલાં આર્ટવર્કની જેમ અહીં પણ તેને વ્યવસ્થિત લાઇટિંગ આપવામાં આવ્યું છે અને દીવાલથી અમુક અંતરે દૂર ઊભા રહીને જ એ મ્યુરલ જોવાની છૂટ છે. બૅન્કઝીનાં અમ્બ્રેલા ગર્લ વાળાં મ્યુરલની જેમ આ મ્યુરલમાં પણ હરિકેન કૅટરીનાની જ વાત છે. અહીં કટાક્ષ છે અમૅરિકન આર્મી પર જે, આવી હતી તો હરિકેન પછી ન્યુ ઓર્લીન્સનાં લોકોની મદદ કરવા માટે પણ, સાથે સાથે સ્થાનિક લોકોની અમુક મૂલ્યવાન વસ્તુઓ પણ લૂંટી ગઈ. :( એટલે જ આ મ્યુરલનું નામ પણ છે ‘ધ લૂટર્સ’. (બાય ધ વે, ‘લૂટ’ શબ્દ અંગ્રેજોએ આપણાં દેશમાં જ લૂંટફાટ કરતી વખતે શીખ્યો છે.)

મ્યુરલની બરાબર પાસે એક નાનકડો રુમ છે જેમાં બૅન્કઝીએ લખેલું અને બૅન્કઝી વિષે લખાયેલું ઘણું બધું રાખવામાં આવ્યું છે. એ રુમ અને તેની અંદરની ચીજ વસ્તુઓની વાત હું એક સ્પેશિયલ પોસ્ટ માટે બચાવી રાખવા માંગુ છું, સિવાય એક ફોટો. નીચેનો ફોટોમાં તમે જોઈ શકશો આ મ્યુરલને મિટાવવા માટે તેનાં પર કરવામાં આવેલાં આડાં-અવળાં સ્પ્રે પેઇન્ટ (જેની વાત બૅન્કઝીનું ઉપરનું મ્યુરલ જ કરે છે!), તેને હટાવીને મ્યુરલનું રિસ્ટોરેશન, એ જે દીવાલ પર હતું તે વેરહાઉઝ જયારે પાડી નાંખવામાં આવ્યું હતું ત્યારે આ મ્યુરલવાળાં 10×10નાં કટકાની કોતરણી અને હોટેલ સુધી તેને પહોંચાડવાની જહેમત! આ બધું કામ સ્વખર્ચે શૉન કમિન્ગ્સ નામનાં એક માણસે કરેલું છે. શૉન પોતે જ ઇન્ટરનૅશનલ હાઉઝ હોટેલનો માલિક પણ છે. :)

સામાન્ય આર્ટનું રિસ્ટોરેશન અને કન્ઝર્વેશન પણ બહુ અઘરું છે, સ્ટ્રીટ આર્ટનું તો લોઢાનાં ચાણા ચાવવા જેવું છે. પણ, મારા-તમારા જેવા સામાન્ય પ્રેક્ષકો નસીબદાર છે કે, શૉન જેવા માણસો રસ લઈને, સ્વપ્રયત્ને, સ્વખર્ચે પણ આવું રિસ્ટોરેશન અને કન્ઝર્વેશનનું કામ કરે છે ત્યારે આપણને આવું આર્ટ વિના ખર્ચે જોવા અને માણવા મળે છે!

સાંજે ત્રણેક વાગ્યે સ્ટ્રીટ આર્ટ ટૂઅર પતાવીને અમે વિચારવા લાગ્યા આગળ શું કરવું. એ રાત્રે પાર્થનું વેકેશન પૂરું થતું હતું અને વહેલી સવારે છ વાગ્યાની તેની ફલાઇટ હતી. હું અને સૅમ દોઢ દિવસ વધારે રોકાવાનાં હતા. સૅમનાં મગજમાંથી હજુ ‘સ્વૉમ્પ ટૂઅર’ નીકળી નહોતી. સ્વૉમ્પ એટલે કીચડવાળાં મોટાં ખાબોચિયાં જેમાં મગર જોવા મળે. સવૉમ્પ ટૂઅરની સાથે ન્યુ ઓર્લીન્સની ‘પ્લાન્ટેશન (વાડી અને ખેતર) ટૂઅર’ પણ બહુ પ્રખ્યાત છે. હવે આ પ્લાન્ટેશન ટૂઅર આપણે ધારીએ છીએ તેવી મોજમજાવાળી નથી. અહીં આ ટૂઅરની વાત અમેરિકાની ગુલામીપ્રથાનાં સંદર્ભમાં છે. આગળની પોસ્ટમાં વાત કરી તેમ બસો વર્ષ પહેલા ગુલામોને મુખ્યત્ત્વે અમેરિકાનાં ગોરા લોકોનાં ખેતરોમાં મજૂરી માટે લાવવામાં આવતા હતા અને બાકીનાં અમેરિકાની સાપેક્ષ ‘ડીપ સાઉથ’ તરીકે ઓળખાતાં રાજ્યોમાં ગુલામીપ્રથાનું નાબૂદીકરણ અમૅરિકાનાં પ્રોગ્રેસિવ રાજ્યોનાં પ્રમાણમાં ઘણું મોડું થયું હતું. ન્યુ ઓર્લીન્સ આ ‘ડીપ સાઉથ’નું એક શહેર છે અને ત્યાં આ ગુલામીપ્રથાનાં અવશેષ તરીકે આ પ્લાન્ટેશન્સ હજુ પણ જેમનાં તેમ રાખવામાં આવ્યાં છે અને તેમની મુલાકાત લઈને આપણાં જેવા પ્રવાસીઓ ત્યાંનાં એક સમયનાં બળજબરીપૂર્વક બનાવવામાં આવેલા ગુલામોની પરિસ્થિતિ પોતાની નજરે જોઈ શકે છે.

મને પ્લાન્ટેશન ટૂઅરમાં રસ હતો પણ, સવૉમ્પ્સની ટૂઅરમાં નહીં. ત્યાં જો કે, જેટલી ગાઇડેડ ટૂઅર હતી એ બંને માટે જ હતી અને બધી સવારથી સાંજ સુધીની હતી. અમારાં કેસમાં તો અમે આર્ટ ટૂઅર પતાવીને નીકળ્યા ત્યાં મોડી બપોર તો થઇ ચૂકી હતી એટલે એ દિવસે ગાઇડેડ ટૂઅરમાં જવું તો શક્ય નહોતું. પણ, અમે પોતાની જાતે ડ્રાઈવ કરીને જાતે પ્લાન્ટેશન ટૂઅર ચોક્કસ કરી શકીએ. આમ, અમે એક દિવસ માટે એક કાર ભાડે લેવાનું નક્કી કર્યું. તેનો બીજો ઉપયોગ એ પણ હતો કે, મોડી રાત્રે સૅમ પાર્થને એરપોર્ટ સુધી મૂકી આવી શકે.

અમે કાર રેન્ટલ સુધી પહોંચ્યા અને બધો વહીવટ પતાવીને બહાર નીકળ્યા ત્યાં સુધીમાં સાડા ચાર જેવું થઈ ગયું હતું. સાડા છ-સાત આસપાસ ત્યાં અંધારું થઇ જતું હતું અને દિવસ બહુ વાદળછાયો હતો એટલે અમારી પાસે સમય ખૂબ ઓછો હતો. પ્લાન્ટેશન લગભગ પાંચ વાગ્યા આસપાસ બંધ થઇ જતાં હતાં અને અડધી કલાકમાં ત્યાં પહોંચી શકવાની શક્યતા નહિવત્ હતી એટલે મેં એક વચ્ચેનો રસ્તો શોધ્યો. આગલા દિવસે અમે કોઈક પાસે સાંભળ્યું હતું કે, ન્યુ ઓર્લીન્સથી થોડે દૂર ડ્રાઈવ કરતા મિસિસિપી નદીનાં કિનારે પહોંચી શકાય છે અને તે રસ્તો બહુ સુંદર છે. આ સાંભળીને મેં મિસિસિપીનાં કિનારે વહેલામાં વહેલું કઈ રીતે પહોંચી શકાય તેનો રસ્તો શોધ્યો ગૂગલ મૅપ્સમાં અને સૅમ એ તરફ ગાડી ચલાવવા લાગ્યો.

લગભગ વીસેક મિનિટમાં અમે નિર્ધારિત સ્થળે પહોંચ્યા તો ખરા. પણ, ત્યાંથી આગળ દસેક મિનિટ સુધી ચલાવીને પણ અમારી ડાબી બાજુ મૅપ્સ અનુસાર જે નદી દેખાવી જોઈએ તેનાં કોઈ અણસાર નહોતાં દેખાતા. અમારી જમણી બાજુ મોટી મોટી ફૅક્ટરીઓ અને ગોડાઉન હતાં અને ડાબી બાજુ એક ટેકરી જેવું કૈંક, જેની પેલે પાર જોઈ શકાતું નહોતું. દસેક મિનિટ આમ ચાલ્યું એટલે મને વિચાર આવ્યો કે, કદાચ આ ટેકરીઓનાં કારણે નદી દેખાતી નથી અને ટેકરીઓ ઓળંગીને નદી સુધી પહોંચવાનો પણ કોઈ રસ્તો નહોતો દેખાતો એટલે કદાચ નદીનાં સામેનાં કિનારે જઈએ તો કદાચ કૈંક દેખાય. ત્યાંથી જલ્દીમાં જલ્દી સામેનાં કાંઠે પહોંચી શકાય તેવો રસ્તો મેં શોધ્યો. સૅમે યુ ટર્ન માર્યો અને અમે પહોંચ્યા એક બ્રિજ પર. બ્રિજની બરાબર વચ્ચે પહોંચીને જે સીન અમે પુલની બંને તરફ જોયો તેનાં પરથી જ અમને સમજાઈ ગયું કે, આ નદીનો કિનારો અમે ઘણાં લાંબાં સમય સુધી જોઈ શકવાનાં નહોતા.

નદીનાં બંને કિનારે કિલોમીટરનાં કિલોમીટર સુધી કોઈ ડિસ્ટોપિયન મૂવીનાં સેટની જેમ ફૅક્ટરીઓ ખડકાયેલી હતી. આ જગ્યાની દરિદ્રતાની એ સૌથી મોટી નિશાની હતી. કેલિફોર્નિયા જેવાં પૈસાદાર રાજ્યોમાં આવી નદીઓનાં કિનારે પબ્લિક પાર્ક હોય અને ખાનગી સંપત્તિ હોય તો વધી વધીને ખેતર કે વાડીઓ હોય. પણ, આ રાજ્ય દરિદ્ર છે એટલે જાણે ત્યાંની કુદરતી સંપત્તિ લૂંટવાનો, ત્યાંનાં લોકોને ઓછામાં ઓછો પગાર આપીને વધુ કામ કરાવી લેવાનો પરવાનો છે કંપનીઓ અને પાસે! નદીનાં બંને કાંઠાંની ફૅક્ટરીઓ જોઈને મને ફ્લિન્ટ યાદ આવ્યું. અમૅરિકાનાં મિશિગન રાજ્યનાં ફ્લિન્ટ શહેરમાં ચોખ્ખા પાણીનો વિશાળ સ્ત્રોત – લેઇક યુરોન હોવા છતાં ત્યાંનાં લોકોએ ફ્લિન્ટ નદીનું ગંદું, ઝેરી પાણી પીવું પડે છે. ત્યાંની સરકાર પાસે ‘જનરલ મોટર્સ’ની ફૅક્ટરીઓ ચલાવવા માટે ચોખ્ખું પાણી છે પણ, ત્યાંનાં બાળકોને પીવડાવવા માટે ચોખ્ખું પાણી નથી. :(

અમે એ પુલ પરથી નીચે ઊતરીને તરત જ ફ્રેન્ચ કવાર્ટર પાછા ફરવા માટે યુ-ટર્ન લીધો. જે શેરીમાંથી યુ-ટર્ન લીધો ત્યાં પણ મકાનોની હાલત દયનીય હતી. રસ્તામાં અનેક જગ્યાએ ગાબડાં, દશકોથી ક્યારેય રિનોવેશન ન થયું હોય તેવાં મકાન … થોડી વાર તો આ બધું જોઈને અમે ચક્કર ખાઈ ગયા. ફ્રેન્ચ કવાર્ટર્સ અને તેની આસપાસનાં નાનકડાં, રૂપાળાં ટૂરિસ્ટ વિસ્તાર સિવાયનાં ન્યુ ઓર્લીન્સની હકીકત આ હતી! મેં ક્યાંક વાંચ્યું હતું કે, આ પ્રકારની પ્રાકૃતિક અને સ્વાસ્થ્યને લગતી કટોકટીઓ એ વિસ્તારોમાં વધુ જોવા મળે છે જ્યાં ગરીબાઈ અને કાળાં લોકોની વસ્તી વધુ છે. મેં ન્યુ ઓર્લીન્સ વિષે ગૂગલ કરીને વધુ જાણવા માંડ્યું અને મને આ મળ્યું – કાળા લોકોની વસ્તી 60%, ગોરા 33%, એશિયન 3%. અમૅરિકાનાં 50 રાજ્યોનાં જીવનધોરણ વિષે કરાયેલાં અલગ-અલગ સર્વેમાં લૂઈઝિયાના રાજ્ય – જેમાં ન્યુ ઓર્લીન્સ શહેર આવેલું છે, તે સતત 48 કે 49માં ક્રમે જ જોવા મળે છે છે. અર્થાત્ અહીંનું જીવનધોરણ અમૅરિકાનાં નિમ્નતમમાં આવે છે. ગરીબી, બેકારી, બાળ-મૃત્યુનો ઊંચો દર જેવી તકલીફો અહીં ઘણી બધી છે અને ભણતરનું પ્રમાણ ખૂબ ઓછું. સાવ નીચેનાં ત્રણ રાજ્યોમાંનાં બાકીનાં બે બ્લૅક મેજોરીટી ધરાવતાં રાજ્યો નથી પણ, તે બંને પણ છે તો અમૅરિકાનાં સાઉથનાં રાજ્યો જ જ્યાં, ગુલામીપ્રથા અને રંગભેદ બાકીનાં રાજ્યો કરતા લાંબો સમય ચાલ્યા છે. આ શહેરનાં ટૂરિસ્ટ વિસ્તારની બહાર ફરીને અમને સમજાયું કે, અમૅરિકામાં ગુલામીપ્રથા નાબૂદ થયાને ભલે દોઢ સદી થઇ હોય અને માર્ટિન લ્યૂથર કિંગની સિવિલ રાઇટ્સ મૂવમેન્ટ/રંગભેદ નાબૂદીને અડધી સદી પણ છતાંયે, અમૅરિકાનાં ખૂણે ખાંચરે વિવિધ સ્વરૂપે એ ગુલામીપ્રથાનાં પડઘા હજુ પણ સંભળાય છે.

ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ પાછા ફરતા સાડા છ જેવું થયું અને અમને ત્રણેને કાકડીને ભૂખ લાગી હતી કારણ કે, સવારે આર્ટ વૉક પહેલા કરેલાં નાશ્તા સિવાય અમે કૈં જ ખાધું નહોતું. એરબીએનબી જઈને, થોડાં ફ્રેશ થઈને અમે ફરી બહાર નીકળ્યા. આ વખતે મૅગેઝીન સ્ટ્રીટ નામની કોઈ પ્રખ્યાત સ્ટ્રીટ પર સૅમે કોઈ ઈઝરાયેલી કૅફે શોધ્યું હતું. છેલ્લાં ઘણાં દિવસોમાં મિડલ-ઈસ્ટર્ન ફૂડનો લાભ નહોતો લીધો એટલે એ આઇડિયા મને ગમ્યો. તે જગ્યાનું નામ હતું ‘ટાલ્સ હમ્મસ’.

તેમનું આમ્બિયાન્સ તો સારું હતું જ પણ, માય ગોડ! અત્યાર સુધી મિડલ ઈસ્ટની બહાર ચાખેલાં તમામ મિડલ ઈસ્ટર્ન ફૂડમાં આ જગ્યા કદાચ ટોપ 3માં આવે! તેઓ ત્યાં જ પીટા બ્રેડ બેક કરતા હતા. એટલી સૉફ્ટ અને ફ્લફી બ્રેડ મેં બહુ ઓછી જોઈ છે! હમ્મસ પણ લઝીઝ! સાથે આર્ટિસ્ટિક વાઇબ લટકામાં. :)

• 

• 

• 

કટક-બટક કરવાનાં ઈરાદાથી ગયા હતા પણ, અમે સારું એવું ઝાપટીને બહાર નીકળ્યા. ત્યાર પછી અમે મૅગેઝીન સ્ટ્રીટ એક્સપ્લોર કરતા થોડું ચાલ્યા. ત્યાં દુકાનો ઘણી હતી પણ, લગભગ બધી જ બંધ હતી. આમ, પાર્થનો શોપિંગનો પ્લાન અમને કૅન્સલ થતો દેખાયો. એ સાંજે અમારી પાસે બીજું કૈં કરવાનું રહ્યું નહોતું અને બંને ભાઈઓને પિત્ઝા ખાવાનું મન થયું. અચાનક સૅમને યાદ આવ્યું કે, તેની ઑફિસમાંથી કોઈએ માહિતી આપી હતી કે, મૅગેઝીન સ્ટ્રીટ પર કોઈ જબરદસ્ત પિત્ઝા પ્લેસ છે. સૅમે તેનું નામ અને ઠેકાણું શોધ્યાં. પાંચ મિનિટ ચાલીને અમે પહોંચ્યા પિત્ઝા ડોમેનિકા.

મને પિત્ઝા લગભગ ભાવતા જ નથી અને તેમાંયે અમૅરિકામાં તો સાવ નહીં. હેવી ઇન્ડસ્ટ્રીયલ પ્રોસેસિંગવાળું આર્ટિફિશિયલ પ્લાસ્ટિક જેને, એ લોકો ચીઝ તરીકે ઓળખે છે, તેનાં સિવાય કોઈ સ્વાદ જ નથી હોતો ત્યાંનાં 95% પિત્ઝામાં. આમ કહું એટલે લોકો કહેશે પણ, તે ન્યુ યૉર્કનાં ટ્રાય કર્યાં? શિકાગોનાં ટ્રાય કર્યાં? હા ભઈ, મને નથી જ લાગ્યો કૈં ભલીવાર અને તમે દસ વાર અલગ અલગ જગ્યાનાં નામ લઈને પૂછશો તોયે આ પ્રીત તો પરાણે નહીં જ થાય! સૅમ અને પાર્થની ઈચ્છાને માન આપવા માટે હું રેસ્ટ્રોંમાં ગઈ તો ખરી પણ, બેસ્યા ત્યારે જ મેં તેમને કહી દીધું હતું કે, મારી તો ગણતરી રાખતા જ નહીં અને ફક્ત તમે બે ખૂટાડી શકો તેવડી સાઇઝ જ મંગાવજો. પણ, પહેલી સ્લાઇસ ખાઈને જ હું સમજી ગઈ કે, આ જગ્યા પેલાં 5% અપવાદમાં આવે છે. પિત્ઝામાં તમે જો ચીઝ ઉપરાંત પણ કોઈ સ્વાદ શોધતા લોકોમાંનાં હો, તો આ જગ્યા તમારા માટે જ બની છે. ત્યાંથી બહાર નીકળીને હું માંડ ચાલી શકતી હતી તેટલું મેં ખાઈ લીધું હતું!

ત્યાંથી નીકળીને પાર્થે ફરીથી શૉપિંગ યાદ કર્યું એટલે અમે એક મૉલ શોધ્યો જે, રવિવારે પણ ખુલ્લો હોય. અમને એક મળ્યો પણ ખરો – શહેરની વચ્ચોવચ્ચ. ત્યાં પહોંચવાની પાંચેક મિનિટ પહેલા તો એ રસ્તો એટલો ભયંકર અંધારો અને સુમસામ થઈ ગયો હતો કે, ઘડીક તો અમે વિચારવા લાગ્યા, સાચા રસ્તે જ છીએ કે કેમ?! મૉલની પિન પાસે પહોંચીને ફરી લાઇટ્સ દેખાવાની શરુ થઈ અને અમે જોયું કે, ત્યાં એક-બે હોટેલ્સ હતી અને મૉલ જેવું કૈંક હતું તો ખરું પણ, તેનો દરવાજો તો ક્યાંયે દેખાય નહીં! એક-બે વાર ભૂલા પડીને અંતે અમને પાર્કિંગ મળ્યું અને ત્યાર પછીએ મૉલમાં અંદર કેમ જવું તે તો પગપાળા ચક્કર મારીને જ ખબર પડી. અંદર જઈને મૉલની હાલત જોઈને તો એમ જ થયું જાણે, શનિવારી માર્કેટમાં આવી ગયા હોઈએ! વસ્તુઓની કવૉલિટી દેખીતી રીતે જ અન્ય શહેરોની સરખામણીએ ઊતરતી હતી. 5-6 દુકાનો ફરીને પણ ક્યાંય ખાસ મજા ન આવી. મૉલમાં પણ ગરીબી દેખાતી હતી બોલો! જે બ્રાન્ડ્સનાં સ્ટોર્સમાં અમને કૈં ન ગમ્યું હોય તેવું ભાગ્યે જ બનતું હોય ત્યાં એક વસ્તુ પણ ન ગમે એ દુકાનો કેવી હશે? તમે જ વિચારો. પાર્થને જે 2-3 વસ્તુઓ જોવા જેવી લાગી એ તેણે ખરીદી લીધી કારણ કે, ગગો ફૉરેન ટ્રિપ કરે ને પ્રિયજનો માટે (ખાસ સ્ત્રીઓ માટે) કૈં લઈને ન જાય એવું તો બને જ કેમ?! તોયે જેમ બને તેમ જલ્દી અમે ત્યાંથી બહાર નીકળ્યા.

એ સાંજે ઘણું બધું ખાધું હોવાથી ખાસ કૈં ભૂખ લાગી નહોતી. 9 વાગી પણ ગયાં હતાં એટલે બધું બંધ પણ થઇ ગયું હતું. એ રાત્રે ત્યાંથી નીકળતા પહેલા પાર્થને પોતાનાં મિત્રનું કોઈ પાર્સલ પિક-અપ કરવાનું હતું કોઈ દુકાનમાંથી. કાર તો હતી જ અમારી પાસે એટલે અમે એ જગ્યાનું ઍડ્રેસ નાખ્યું અને એ તરફ ડ્રાઈવ કરવા લાગ્યા. અડધે રસ્તે પહોંચ્યા તેટલામાં તો રસ્તો ફરી એકદમ અંધકારભર્યો અને ડરામણો થઇ ગયો. મેઇન રોડ પર સ્ટ્રીટ લાઇટ્સ નહોતી! વચ્ચે વચ્ચે એકાદ શેરીનાં ખૂણે આવતી હતી તે પણ એકદમ જ ઝાંખી! વચ્ચે વળી બે-ચાર બેઘર લોકો દેખાયા એટલે તો વધુ ડર લાગ્યો. સૅમે બીકનાં માર્યા પાર્થને બે-ચાર સંભળાવી પણ ખરી. શું અજાણ્યા શહેરમાંથી કોઈનાં પણ પાર્સલ લેવાની હા પાડી દે છે? ભારતમાં પણ લોકોને અમૅરિકાની વસ્તુનો મોહ છૂટતો નથી! ત્યાં હવે બધે બધું મળે તો છે, શું વારે વારે મંગાવ્યા કરતા હશે?!

તેને જે શોપમાંથી વસ્તુ લેવાની હતી તે પણ થોડી વિચિત્ર જ હતી. સૅમ અને હું કારમાં રહ્યા અને યુ-ટર્ન મારતા સુધીમાં પાર્થ પોતાનું સંપેતરું લઈને પાછો આવ્યો કે, તરત અમે ગાડી હંકારી મૂકી ફરી ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ તરફ. ફ્રેન્ચ કવૉર્ટર્સ પહોંચીને બધાનાં જીવમાં જીવ આવ્યો અને પછી એ ઘટના જ બધા પોત-પોતાની રીતે ભૂલી જવા લાગ્યા. પાર્થે પોતાની બૅગ્સ પૅક કરી અને તેની સવારે છ વાગ્યાની ફલાઇટ માટે એ લોકો ઘરની બહાર ક્યારે નીકળ્યા તે મને ખબર નથી.

બ્રેક પછી પણ અમે સેન્ટ ક્લૉડ એવન્યુ પર જ હતા! એ એક જ લાંબા રસ્તાની બંને બાજુ એક પછી એક ઘણું બધું આર્ટ હતું! મોટાં ઑફિશિયલ પીસ તો હતાં જ, સાથે સાથે ખૂણે ખાંચરે ‘વેન્ડલિઝમ’ની કક્ષામાં આવે તેવું પણ અધધ આર્ટ હતું! જેમ કે, ફૂટપાથ પર, વીજળીનાં થાંભલા પર, દીવાલો પર ગ્રફીટી, સ્ટેન્સિલ્સ વગેરે. મને વિચાર આવ્યો આ એક રોડની બંને બાજુ જ જો આટલું બધું આર્ટ હોય તો બાકીનાં શહેરમાં તો કેટલું હશે!

• 

• 

• 

• 

ઉપરનાં એક ફોટોમાં અમારો ટૂઅર ગાઇડ ફૂટપાથ પર ત્રણ માછલીઓ તરફ આંગળી ચિંધીને કૈંક કહેતો દેખાય છે ને? એ ત્રણ માછલીઓ અને તેની પહેલાનું, થાંભલા પર લગાવેલું ડ્રૅગ કવીન્સનું સ્ટેન્સિલ બંને એક જ માણસનું કામ છે. તેનું નામ છે જેરેમી નોવી. એ થાંભલાવાળું તેનું છે એ તો મને ખબર પણ નહોતી કારણ કે, ત્યાં ક્યાંય આસપાસ તેનું નામ નથી. પણ, આ પોસ્ટ લખતા લખતા જેરેમીનાં કામ વિષે ફરીથી થોડું રિસર્ચ કર્યું, તેમાંથી જાણવા મળ્યું એ તેનું સ્ટેન્સિલ છે! :)

સફેદ રંગ પર કેસરી પૅટર્નવાળી કોઈ ફિશ અને ક્વીઅર આર્ટ- આ બંને જેરેમીની સ્પેશિયલ્ટી છે.જેરેમી અમેરિકાનાં ગણ્યા ગાંઠ્યા સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટ્સમાંનાં એક છે જે જાહેરપણે ગે છે. તેનું ક્વીઅર આર્ટ LGBTQ કમ્યુનિટીનાં અધિકારો પર પ્રકાશ પાડે છે. તેમાં ઉપર દેખાય છે તેમ મુખ્યત્ત્વે તેઓ ડ્રૅગ ક્વીન્સનાં સ્ટેન્સિલ બનાવીને ઠેક-ઠેકાણે લગાવે છે. તેમનાં ‘કોઈ ફિશ’વાળાં આર્ટની કહાની જો કે, થોડી વધુ રસપ્રદ છે.

નોવીએ 2006માં ચીનની સફર કરીને ત્યાંનાં ક્લાસિકલ અને કન્ટેમ્પરરી આર્ટનો અભ્યાસ કર્યો હતો. કોઈ ફિશ ચીનની સંસ્કૃતિમાં ઘણી બધી અલગ અલગ રીતે વણાયેલી છે. આ માછલી સામાન્ય રીતે પાણીનાં પ્રવાહ વિરુદ્ધ તરી શકે છે એટલે ચીનની ઘણી બધી કહાનીઓમાં તે ફ્લેક્સિબિલિટી અને તાકાતનું પ્રતીક છે, જૂના ચાઈનીઝ સ્ક્રોલ્સમાં ‘કોઈ ફિશ’ની આકૃતિમાં ગુપ્ત સંદેશ છૂપાવવામાં આવતાં અને ફંગ શુએ(‘ફેંગ શૂઈ’નો સાચો ઉચ્ચાર) માં પણ તે લકી ગણાય છે. સામાન્ય રીતે ‘કોઈ ફિશ’ની સંખ્યા પરથી તેનો ફંગ શુએનો અર્થ નક્કી થાય છે. એક માછલી એટલે નવી શરૂઆત, આઠ માછલીઓ એટલે સમૃદ્ધિ, વગેરે. ત્રણ માછલી – જે જેરેમી પોતાનાં આર્ટમાં બહુ વાપરે છે, તેનો અર્થ થાય છે પ્રગતિ. આખાં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં ઠેક-ઠેકાણે ફૂટપાથ પર, દરવાજાઓ પર, દિવાલો પર, ઘણી બધી જગ્યાએ તેણે આવી ‘કોઈ ફિશ’ બનાવી દીધી છે! નીચેનું મ્યુરલ પણ તેમનું અને લાના ગુએરા નામની એક કલાકારનું કોલાબરેશન છે.

એ ઉપરાંત સેન્ટ ક્લૉડ પર હી-હો લાઉન્જ નામનાં એક બારની બહારની દીવાલો પર સૉલ કૃથર્ડ્સનાં આ સુંદર મ્યુરલ સાથે પણ જેરેમી નોવીનું લીલાં પક્ષીઓવાળું મ્યુરલ પણ આવેલું છે.

આ હી-હો લાઉન્જની બરાબર સામે, શેરી ઓળંગીને અલગ અલગ કલાકારોએ બનાવેલાં મ્યુરલ્સનું એક બહુ જ ખૂબસૂરત ક્લસ્ટર છે. રેમન અમોરોસ નામનાં કલાકારનું મ્યુરલ ‘ફ્રાય ઍન્ડ પાઇ’ નામનાં કૅફેની દીવાલ પર છે અને તેની જમણી બાજુ પેઇન્ટ કરેલો એક દરવાજો દેખાય છે તેનાં પર મિસ્ટર બલૂન હેન્ડ્સનાં નામથી ઓળખાતા એક કલાકારનું કામ છે.

• 

ફ્રાય ઍન્ડ પાયની બરાબર ડાબી બાજુ, હી-હો લાઉન્જની સામેનાં ખૂણે જૂનાં ગોડાઉન જેવી જગ્યાની ફરતે બાકીનાં મ્યુરલ્સ છે. તેમાં દેડકા અને પૅલિકનવાળું ધ ઇગ્રેટનું છે અને બે હંસવાળું કેઇટ હાન્રાહાનનું. ‘Courage has no gender’ મૅગઝેનીનું બનાવેલું છે અને ધ્યાનથી જોશો તો તેની નીચે એક ઝીણું બ્લૅક એન્ડ વાઈટ સ્ટેન્સિલ દેખાય છે જેનાં પર લખેલું છે ‘Nobody’s perfect’, તે સારા એરનથાલનું છે. સારાનું એક મોટું મ્યુરલ આપણે આગળની પોસ્ટમાં જોઈ ચૂક્યા છીએ. :)

• 

• 

• 

• 

• 

આ છેલ્લાં એક હાથી જેવાં આકારનું એક મ્યુરલ મને બહુ ગમ્યું હતું. તેમાં જે પ્રકારની ઇફેક્ટ છે તે બીજા કોઈ મ્યુરલમાં નથી. તેનો બનાવનાર છે રામીરો ડિયાઝ અને તેમાં આવી ઇફેક્ટ એટલે આવી છે કે, તેણે સ્પ્રે પેઇન્ટ અને મ્યુરલ્સ માટે વપરાતાં ખાસ પેઇન્ટ્સનાં બદલે ઍક્રિલિક પેઇન્ટથી પોતાનું મ્યુરલ બનાવ્યું છે. અમારા ગાઇડ ટાઇલરે અમને કહ્યું હતું કે, રામિરોનું આ પહેલું વહેલું મ્યુરલ છે અને તેને ખબર નહોતી કે, એક્રેલિક પેઇન્ટ વડે દિવાલો રંગવાનું કામ કેટલું જફાવાળું છે. આ બનાવવામાં તેને તકલીફ પણ પડી અને સમય પણ ખૂબ લાગ્યો! જો કે, તેની ઇફેક્ટ મને અંગત રીતે બહુ યુનીક લાગે છે અને તેમની મહેનત લેખે લાગે છે.

ત્યાર પછી અમે બે અલગ અલગ જગ્યાએ લૉરેલ ટ્રુ નામની એક કલાકારનાં બે બહુ જ સુંદર મોઝેઇક પીસ જોયાં. આંખોવાળો પીસ એક દુકાનની બહાર બનાવેલો છે અને બેન્ચવાળો પીસ એક ખુલ્લાં પ્લૉટમાં છે જેને, એક સ્ટ્રીટ ગૅલેરીમાં બદલી નાંખવામાં આવ્યો છે અને ત્યાં ઘણાં બધાં મિક્સડ મીડિયા આર્ટ ઈન્સ્ટોલેશન છે. મેં લૉરેલની બેન્ચનો નજીકથી ફોટો લેવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો પણ, તે બેન્ચની પાછળ એક મેલો-ઘેલો બેઘર માણસ ઊંઘતો હતો. આટલી ગરીબી છે અમેરિકામાં અને આ તો હજુ ફક્ત એક નાનકડી ઝાંખી છે!

નીચેનો પીસ પણ એ જ પ્લૉટમાં ઊભો કરવામાં આવ્યો છે. તે બનાવનાર કલાકારનું નામ મને નથી ખબર.

આગલી પોસ્ટમાં જેમનું એક મ્યુરલ આપણે જોઈ ગયા તે હેન્રી લિપકિસે ડેવિન રેનોલ્ડ્સ સાથે મળીને ટબમેન / ટ્વેન્ટી ડૉલર બિલ નામનું નીચેનું મ્યુરલ બનાવેલું છે. આ ટબમેન મ્યુરલની વાત અમેરિકાની ઐતિહાસિક ગુલામીપ્રથાની અને તેમાંથી ઉપજેલા, હજુ પણ અમૅરિકન સમાજને કોરી ખાતા રંગભેદની વાત છે.

આ જગ્યાએ પહેલા અન્ય શહેરની કોઈ કલાકારે (કદાચ મકરોક નામની કલાકારે જ – જેની વાત આપણે આગળની પોસ્ટમાં કરી) જેઇમ્સ મૅડીસન, થૉમસ જેફરસન અને ઍન્ડ્રૂ જૅક્સનનું મ્યુરલ બનાવેલું હતું. આ ત્રણે અમૅરિકાનાં ‘ફાઉન્ડિંગ ફાધર્સ’માંનાં એક ગણાય છે પણ, તકલીફ એ છે કે, એ ત્રણે ગુલામોનાં માલિક રહી ચૂક્યા છે – slave owners.* અને છતાં, ન્યુ ઓર્લીન્સ જેવાં 60%થી વધુ આફ્રિકન-અમૅરિકન વસ્તી ધરાવતા શહેરમાં, તેમનાં બાપ-દાદા પર હીનતમ અત્યાચાર કરનારા લોકોનું મ્યુરલ બનાવવાનું એક કલાકારે પસંદ કર્યું! તેની સાથે સ્થાનિક લોકોએ આ વિષય પર વાત કરી ત્યારે પણ, તે માફી માંગવાનાં બદલે દલીલ કરવા લાગી હતી એટલે સ્વાભાવિક રીતે જ લોકો વિફર્યા. લોકલ ગ્રફિટી આર્ટિસ્ટ્સે તેનાં પર સ્પ્રે પેઇન્ટ મારી દીધું, કલાકારે એ ફિક્સ કર્યું, ફરીથી ગ્રફીટી આર્ટિસ્ટ્સે ત્રણેનાં મોં પર ‘slave owners’ લખી નાખ્યું, ફરીથી કલાકારે એ ફિક્સ કર્યું અને ફરીથી લોકોએ તેનાં પર ફાસિઝમ વિરુદ્ધ કૈંક લખી નાખ્યું. આ બનાવવા, ભૂંસવાનો સિલસિલો પાંચ મહિના ચાલ્યો. અંતે એ કલાકારે પોતાનું મ્યુરલ ત્યાંથી હટાવ્યું અને લિપકિસ અને રેનોલ્ડ્સે ત્યાં ટબમેનનું મ્યુરલ બનાવ્યું.

હૅરિયટ ટબમેનનો જન્મ ગુલામીમાં થયો હતો અને તેમાંથી કોઈ પણ રીતે ભાગીને તેણે લગભગ 70 ગુલામોને બચાવ્યા હતા. ગુલામીપ્રથાનાં નાબૂદીકરણમાં તેમનો મોટો ફાળો હતો. ઓબામા જયારે અમૅરિકાનાં પ્રેસિડન્ટ હતા ત્યારે ટબમેનનો ચહેરો $20ની નોટો પર છાપવાનાં વિચારે જોર પકડ્યું હતું. પણ, 2016નાં અંતે ટ્રમ્પ પ્રેસિડન્સી શરુ થયા પછી તો કોઈ ચાન્સ નથી કે, આ વસ્તુ બને એટલે બહુ અગત્યનું આ પૉલિટિકલ સ્ટેટમેન્ટ લિપકિસે ન્યુ ઓર્લીન્સની દીવાલ પર બનાવ્યું.

ત્યાર પછીનાં મ્યુરલમાં પણ આફ્રિકન-અમૅરિકન મહિલાઓ જ છે. આ મ્યુરલ્સ કેટલાં કદાવર હશે તેનો અંદાજો તમે તેની સાપેક્ષ ઊભેલા ટાઇલરનાં કદ પરથી લગાવી શકશો! ટાઇલર ઊભો છે એ મ્યુરલનું નામ છે ‘ટીડી’. 90નાં દશકની સામાન્ય આફ્રિકન-અમૅરિકન મહિલાનું એ રિપ્રેઝન્ટેશન છે. તેની બાજુની સ્ત્રી એક પ્રખ્યાત ગાયિકા છે પણ, તેનું નામ મને હવે યાદ નથી આવતું. તે બનાવનાર કલાકારનું નામ પણ ખબર નથી.

• 

• 

• 

આ બંનેની બાજુમાં ‘આય લવ યુ મોમ’નામનું એક મ્યુરલ છે પણ, એ મને બહુ ચીઝી લાગ્યું હતું એટલે તેનો ફોટો નથી પાડ્યો. તેને એકદમ અડીને મૉનિકા રોઝ કેલી નામની એક કલાકારનું સેઇન્ટ ક્લૉડ રિધમ્સ નામનું એક લાબું મ્યુરલ છે.

ત્યાંથી થોડું આગળ ચાલીને અમે જોયું નીચેનું મ્યુરલ જેમાં 2005માં ન્યુ ઓર્લીન્સમાં આવેલાં ભયંકર હરિકેન કેટરીનાની વાત છે. એ હરિકેનમાં આ મ્યુરલ બનાવનાર કલાકાર ક્રેગ કંડિફ સહિત હજારો લોકોએ પોતાનાં ઘર ગુમાવ્યાં હતાં અને. એ સમયે બે સ્ત્રીઓએ ક્રેગને આશરો આપ્યો હતો. આ મ્યુરલમાં જે બે સ્ત્રીઓ દેખાય છે, તે બંનેએ. આ મ્યુરલનું નામ છે – ‘I am here for you’. આ હરિકેનનો રેફરન્સ ફરીથી ટૂંક સમયમાં આવવાનો છે એક બહુ મોટાં કલાકારનાં આર્ટ સાથે.

ત્યાંથી આગળ અમે ફરી મકરોકનાં એક નવાં મ્યુરલ પર પહોંચ્યા. આ મ્યુરલ જેઇમ્સ એન્ડ્રૂઝ નામનાં એક કલાકારનું છે. તેનાં પર લખેલું 12 એ કદાચ જેઇમ્સ એન્ડ્રૂઝની જન્મ-તારીખ છે. પણ, તેમાંયે મકે આફત વહોરી જ લીધી છે. ગ્રફીટીની ભાષામાં 12નો એક મતલબ police પણ થાય છે અને આફ્રિકન અમૅરિકન કમ્યુનિટીમાં પોલિસે સુધારવા કરતા બગાડ્યું વધારે છે એટલે લોકો તેમાં પણ વિફર્યા અને તેનાં મ્યુરલ પર સ્પ્રે પેઇન્ટથી ચોકડ મારીને બાજુમાં લખી નાખ્યું F*** 12 જેનો મતલબ થાય છે F*** the police.

તેની બરાબર પાછળ એક ઘરની દીવાલ પર ઓઝાઈરિસ રેઇન નામનાં એક કલાકારનું નીચેનું ખૂબસૂરત મ્યુરલ આવેલું છે.

ત્યાર પછી અમારો છેલ્લો મુકામ – આ મૂવીનું કલાયમૅક્સ હતું નીચેનું મ્યુરલ જેણે મને ઘણાં બધાં વિચારોએ ચડાવી અને પછીનાં દિવસે મારાં પોતાનાં એક નાના ઍડવેન્ચર પર પણ મોકલી. આ મ્યુરલને નથી કોઈ સિગ્નેચરની જરૂર કે નથી ઓળખાણની. આમની સ્ટાઇલ ઓળખનારા આ કલાકારને ઓળખી જ ગયા હશે.

આ મ્યુરલમાં પણ વાત છે પેલાં 2005નાં હરિકેન કેટરીનાની. એ જો કે, સ્વાભાવિક જ છે કારણ કે, મ્યુરલમાં વરસાદ પડતો દેખાડાયો છે. જે સ્વાભાવિક નથી તે છે પેલી છત્રીનું સિમ્બોલિઝમ. આ છત્રી પ્રતીક છે ન્યુ ઓર્લીન્સનાં સૂપર ડોમની. સૂપર ડોમ એ ન્યુ ઓર્લીન્સનું એક વિશાળકાય સ્પોર્ટ્સ સ્ટેડિયમ અને એક્ઝિબિશન સેન્ટર છે. હરિકેન આવ્યો ત્યારે લોકોને ફક્ત અમુક કલાકો પહેલા જ તેનાં વિષે માહિતિ આપવામાં આવી હતી અને એક સમયે શહેરની બહાર નીકળવા ઇચ્છતા લોકો માટે હાઇવે બ્લૉક કરી દેવામાં આવ્યાં હતાં. હરિકેનથી બચવા માંગતા લોકોને સૂપર ડોમમાં આવી જવાનું જણાવાયું હતું. પણ, હરિકેને સૂપર ડોમમાં ગાબડાં પાડી દીધાં અને આ છત્રી એ સૂપરડોમનું પ્રતીક છે.

આ મ્યુરલ પર પારદર્શક પ્લાસ્ટિકનું એક લેયર લગાવવામાં આવ્યું છે. આવું બીજા કોઈ મ્યુરલમાં તો આપણે જોયું નથી. અહીં જ કેમ? આ મ્યુરલ ચોરાય નહીં તે માટે. આ મ્યુરલ બૅન્કઝીએ બનાવેલું છે! ધ બૅન્કઝીએ! તેનાં એક એક મ્યુરલની કિંમત લાખોમાં છે. તેનાં મોટાં ભાગનાં મ્યુરલ સ્ટેન્સિલ હોય છે એટલે લોકો એ ઊખાડીને તેને વેંચવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે. આમ ન થાય તે માટે તેનાં પર અહીં જોવા મળતું પ્લાસ્ટિકનું લેયર લગાવવામાં આવ્યું છે અને તોયે લોકો આની ચોરી કરવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે બોલો! કઈ રીતે? આખી દીવાલ ચોરીને! ટાઇલરે અમને જણાવ્યું હતું કે, આ મ્યુરલની બરાબર સામે એક દુકાન છે.એ દુકાનનાં માલિકે એક દિવસ કોઈ માણસને માણસને આ દીવાલ પર કૈંક કરવાનો પ્રયત્ન કરતા જોયો હતો. શરૂઆતમાં તો તેને સમજાયું નહીં ત્યાં શું થઇ રહ્યું હતું. પણ, થોડી વારે સમજાયું કે, તે આ દીવાલ તોડવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો હતો. ભર બપોરે! માલિકને સમજાયું એટલે તરત જ તેણે પોલિસને ફોન કર્યો અને પોલિસ પેલા માણસને પકડીને લઈ ગઈ.

છે ને જોરદાર? ટાઇલરે અમને જણાવ્યું કે, બૅન્કઝી કૅટરીના પછી તરત જ ન્યુ ઓર્લીન્સ આવ્યો હતો અને તેણે આખાં શહેરમાં કુલ 11 મ્યુરલ બનાવ્યા હતા જેમાંથી હવે ફક્ત 3 બચ્યાં છે. એક તેણે અમને ઉપર દેખાડ્યું તે અને બાકીનાં બેનાં લોકેશન તેણે અમને જણાવ્યા! મારી આંખો ફાટીની ફાટી રહી ગઈ. એ દિવસે હું ખરેખર માની નહોતી શકતી કે, મેં બૅન્કઝીનું સ્ટ્રીટ આર્ટ મારી સગી આંખે જોયું હતું!

આખી દીવાલ તોડવાનો કોઈ પ્રયત્ન કરે તેવું તે શું છે બૅન્કઝીનાં આર્ટમાં? બૅન્કઝી છે કોણ? ક્યાંનો છે? આ બધી વાત થશે પણ, તેનાં માટે તમારે થોડી રાહ જોવી પડશે અને રખડતા ભટકતા વાંચતા રહેવું પડશે. :)

---

*આફ્રિકન લોકો ખૂબ મોટી સંખ્યામાં 17મી સદીથી 19મી સદી સુધી લગભગ 200 વર્ષ અમૅરિકામાં ગુલામીપ્રથાનો ભોગ બન્યા છે અને હજુ પણ તેમની પેઢીઓ સામાજિક અને આર્થિક સ્તરે, ગુલામીપ્રથાનાં કારણે સર્જાયેલી અસમાનતાનો ભોગ બની રહી છે. અંગ્રેજો આફ્રિકાથી જાનવરોની જેમ માણસોને ગુલામ તરીકે કેદ કરી લેતા અને તેમને પોતાનાં ખેતરોમાં મજૂરી કરવાની ફરજ પાડતા. ગુલામ તરીકે તેમને માણસો તરીકે નહીં પણ, સંપત્તિ તરીકે જોવા-વાપરવામાં આવતા, મારવામાં આવતા, સ્ત્રીઓ અને બાળકો પર પણ અનેક જાતનાં દુષ્કૃત્યો કરવામાં આવતા. અમૅરિકાનાં કહેવાતા ‘મહાન’ અને પૈસાદાર ગોરા લોકો અને તેમનાં વારસદારોની સત્તા અને સંપત્તિ આ ગુલામોનાં જીવનનાં ભોગે બનેલી છે.

તે દિવસે માર્ડી ગ્રાની મજા માણ્યા પછી આગળ શું કરવું, એ અમને સૂઝતું નહોતું. રાત્રે અમે પછીની સવારનો માટે પ્લાન બનાવતા હતા તો સૅમ કહે, “ચાલો કાલે કાર રેન્ટ કરીએ અને કોઈ સ્વૉમ્પની ટૂઅર પર જઈએ.” હું ચમકી “સ્વૉમ્પ એટલે કીચડવાળું સ્વૉમ્પ?” તો એ કહે “હા”. “ત્યાં જઈને શું કરવાનું?” “ત્યાં મસ્ત મોટાં મગર હશે.” કપાળ પર હાથ મૂકીને મેં કહ્યું “તમે લોકો જતા આવો. હું અહીં શહેરમાં ફરીશ.” તો જવાબ આવ્યો ચાલ ને, મજા આવશે, કૈં નહીં થાય, આમ, તેમ … મેં કહ્યું “કૈં નહીં થાય એ ખબર છે. પણ, મજા તો નહીં જ આવે. ઍટ લીસ્ટ મને તો નહીં જ આવે. તમે લોકો જતા આવો.” થોડી વાર શોધખોળ કરીને સૅમને એક ઍરબીએનબી એક્સપીરિયન્સ મળ્યો – ન્યુ ઓર્લીન્સની સ્ટ્રીટ-આર્ટ ટૂઅર. મને એ ન સમજાયું કે, એ અમે જાતે કેમ નથી જોઈ લેતા અને એ માટે ટૂઅર કેમ લઈએ છીએ પણ, મેં હા પાડી દીધી કારણ કે, મને સ્વૉમ્પ સિવાયનું કૈં પણ મંજૂર હતું. પાર્થ તો બિચારો કૈં પણ પૂછીએ તો હા જ પાડતો હતો એટલે આર્ટ વૉક ફાઈનલ થઇ ગયું.

રોજની જેમ એ દિવસે પણ પહેલા અમે બ્રેકફસ્ટ માટે જવાનાં હતા અને એ દિવસે પણ જગ્યા સૅમે જ શોધી હતી એટલે તેની પાછળ અમે ચાલવા લાગ્યા. લગભગ પંદર મિનિટ ચાલવાનું હતું અને પાંચેક મિનિટમાં તો અમે જાણે કોઈ નવાં જ શહેરમાં પહોંચી ગયા! અમે ચાલતા હતા એ રસ્તાની હાલત આપણાં ગામડાંનાં રસ્તાઓની હાલત કરતા પણ કથળેલી હતી. ખાડાં અને ખાબોચિયાંનાં પાર નહીં અને ફૂટપાથ વાંકી ચૂંકી થઇ ગઈ હતી એટલે ચાલવામાં બહુ ધ્યાન રાખવું પડતું. ઘરોની હાલત એવી રેઢિયાળ કે, રંગ તો ઝાંખાં પડી જ ગયાં હતાં અને ઘણી જગ્યાએથી રંગની પોપડી પણ ઊખડી ગયેલી હતી. ‘જૂનાં’ અને ‘ઐતિહાસિક’ વચ્ચેનો ભેદ બરાબર દેખાઈ આવતો હતો. ફ્રેન્ચ કવાર્ટરનાં મકાનો ઐતિહાસિક હતાં, આ નવી જગ્યાનાં જૂનાં (અને ખખડી ગયેલાં) હતાં. આગલાં દિવસે પરેડમાં અમે જે ગરીબી લોકોનાં વસ્ત્રો અને રીતભાતમાં અલપ-ઝલપ જોઈ હતી તે, આ આખાં વિસ્તારનાં ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં ફેલાઈ ગઈ હતી. એ ઉપરાંત આખાં રસ્તે, દર બીજાં ચોક પર પુલિસ કૅમેરા લગાવેલાં હતાં! મેં પહેલા ક્યારેય અમૅરિકાનાં કોઈ જ બીજાં શહેરમાં આટલું સર્વેલન્સ જોયું નહોતું! મારે તેનાં ફોટોઝ લેવાં હતાં પણ, બધા ભૂખ્યા હતા અને સૅમને આર્ટ ટૂઅરમાં મોડું થવાનો ડર હતો એટલે હું ફોટોઝ લેવા રોકાઈ નહીં અને અમે ચાલતા રહ્યા.

કૅફેવાળાં ચોકથી એરિયા ફરી થોડો સુધર્યો હતો અને કૅફેનું ડેકોર ક્યૂટ હતું એટલે અમે અંદર કાઉન્ટર પર ફટાફટ ઑર્ડર દઈને બહાર ખૂલ્લામાં બેઠાં. ઑર્ડર તૈયાર થાય તેની રાહ જોવાની જ હતી એટલે તેટલાં સમયમાં ફોટોઝ લેવા માટે હું દોડી ગઈ. બધાં તો ન ખેંચી શકી પણ, એક-બેનો મેળ પડી ગયો.

ફ્રેન્ચ કવાર્ટરની સીમા અને આ જગ્યા વચ્ચે ફક્ત એક મોટો રોડ ઓળંગવા જેટલું જ અંતર હતું છતાં સાવ અલગ દુનિયામાં પહોંચી ગયાની લાગણી થતી હતી. એ વિષે અમે વાત કરવાની શરુ જ કરી હતી કે, જમવાનું આવી ગયું એટલે ફટાફટ ખાઈને અમે સીધા જ આર્ટ ટૂઅર તરફ દોડી ગયા. અમારે એક માર્કેટની બહાર એકઠા થવાનું હતું. ચાર લોકોનું એક ગ્રૂપ નહોતું આવ્યું. અમે દસેક મિનિટ રાહ જોઈ તોયે તેમનો કોઈ પતો નહોતો. છેલ્લે બિચારો અમારો ટૂઅર ગાઇડ પણ કંટાળ્યો અને અમને કહ્યું કે, પછીની પાંચ મિનિટમાં જો એ લોકો ન આવે તો એ ટૂઅર શરુ કરી દેશે. અમે ત્યાંથી નીકળતા જ હતા ત્યાં બરાબર તે લોકો આવ્યા. મૅકડોનાલ્ડ્સથી ખાવા-પીવાનું લેવાનાં ચક્કરમાં એ પંદર મિનિટ મોડા હતા! બધાએ હસીન તેમનાં મોડા હોવા પ્રત્યે અણગમો વ્યક્ત કર્યો અને ટૂઅરની શરુઆત થઇ.

આ મ્યુરલથી અમે અમારી ટુઅરની શરૂઆત કરી હતી અને અમારા ગાઈડ – ટાઇલરે અમને તે વિષે બહુ મસ્ત માહિતી આપી. આ જુલ્સ મક (શેરીનું નામ ‘મકરોક’) નામની એક કલાકારે બનાવેલું છે. આ ટ્રંપેટનાં હોર્નનું કદ મારાં મોં કરતાં પણ મોટું હશે તેવડું મોટું આ આખું મ્યુરલ છે! મક મૂળ લૉસ એન્જેલસની છે પણ, મ્યુરલ્સ બનાવવા માટે તેને દુનિયામાં જ્યાં કમિશન મળે, ત્યાં જાય છે. ન્યુ ઓર્લીન્સમાં તેણે ઘણાં મ્યુરલ્સ દોર્યાં છે અને ત્યાંનાં વિવાદાસ્પદ કલાકારોમાં તેનું નામ આવે છે. તેણે અમુક એવાં મ્યુરલ એવી રીતે બનાવ્યાં છે, જેનું સમર્થન ન જ કરી શકાય. જેમ કે, બે-ત્રણ વર્ષ પહેલા તેણે અમેરિકાનાં એક કુખ્યાત ક્રિમીનલ અને કલ્ટ લીડર – ચાર્લ્સ મેન્સનનું એક મ્યુરલ બનાવ્યું હતું. જેમણે આ મ્યુરલ જોયું હતું તેમણે આ ક્રિમીનલને પોતાનાં મ્યુરલ દ્વારા હીરો તરીકે પ્રસ્થાપિત કરવા બાબતે મકની ટીકા કરી હતી પણ, તેનું કહેવું એમ હતું કે, આ મ્યુરલ બનાવવા પાછળ તેનો આશય ચાર્લ્સની ટીકા કરવાનો હતો!

હવે હું તમને કહું બીજી એક રસપ્રદ વાત. મારાં ફેવરિટ ડિરેક્ટર્સમાંનાં એક – કવિંટિન ટેરેંટીનોની એક ફિલ્મ ગયા વર્ષે આવેલી, જેનું નામ છે ‘વન્સ અપોન અ ટાઇમ ઇન હોલીવૂડ’. આ ફિલ્મ પણ મેન્સનનાં કલ્ટ – ‘ફેમિલી ઓફ મેન્સન’એ કરેલાં એક ખૂન પર આધારિત છે. ૨૦૧૭માં મેન્સનનું મૃત્યુ થયું તે ઘટનાનું ન્યૂઝ મીડિયામાં એટલું કવરેજ થયું હતું કે, વર્ષોથી ભૂલાઈ ગયેલો મેન્સ ન અચાનક જનમાનસમાં પાછો આવી ગયો અને અનેક કલાકારોને પોતપોતાની કળામાં અલગ અલગ રીતે મેન્સનને સ્થાન આપ્યું કદાચ. મકનું શું હશે એ તો એ જ જાણે. પણ, મને એટલી ખબર છે કે આ ફોટો વાળું મયુરલ તો મસ્ત છે!

ત્યાંથી અમે ફરી પાછા માર્કેટ પાસે ગયા. ટૂઅર શરુ થયા પહેલા કાફૅથી માર્કેટ સુધી અમે ચાલીને જતા હતા ત્યારે એક વિશાળકાય મ્યુરલ પર મારું ધ્યાન ગયું હતું તેનાં વિષે અમારા ગાઇડે અમને માહિતી આપી અને તેની બરાબર પાસે બીજું એક એક મ્યુરલ હતું, જેનાં પર બિલકુલ ધ્યાન નહોતું ગયું, તે બતાવ્યું.

બે લાંબી, ઊંચી દીવાલોને ઘેરતું આ મ્યુરલ ચાર કલાકારોએ સાથે મળીને બનાવ્યું છે – મુખ્ય સૂત્રધાર હતા હેન્રી લિપકિસ અને પાછળથી અન્ય ત્રણ કલાકારો આ કામમાં જોડાયા હતા. તેમાં ન્યુ ઓર્લીન્સનાં પ્રૉમિનન્ટ આફ્રિકન અમૅરિકન સંગીતકાર, કલાકાર, સમાજ-સેવકો, ક્લબ્સ અને સામાન્ય લોકોનાં પોર્ટ્રેઇટ ઉમેરવામાં આવ્યાં છે.

• 

• 

• 

ગાઇડે અમને જણાવ્યું હતું કે,આ મ્યુરલ એ દીવાલનાં માલિક અને/અથવા શહેરની પરવાનગી લઈને બનાવવામાં નહોતું આવ્યું અને એ દીવાલોને પાડી નાંખવાની વાત ચાલતી હતી એટલે તે આજે પણ ત્યાં હશે કે નહીં એ ખબર નથી. તે બનાવવામાં 6 મહિનાનું રિસર્ચ અને પોણા ચારસો લિટર પેઇન્ટ લાગ્યાં હતાં!! તેની બરાબર પાસે એક વૅરહાઉઝની દીવાલ પર આ પૅલિકનવાળું મ્યુરલ આવેલું છે, તે પણ હવે હોય કે નહીં એ ખબર નથી.

પછી અમે પહોંચ્યા પાછળની એક નાની ગલીમાં અને ટાઇલરે આ કૂલ ઢાંકણાંઓ તરફ અમારું ધ્યાન દોર્યું! લ’લૂના (leluna) નામનો એક કલાકાર આખા શહેરમાં ઠેર-ઠેર ઢાંકણાં પેઇન્ટ કરીને તેનાં પર આવાં મોટિવેશનલ ક્વોટ્સ લખે છે બોલો! છે ને મસ્ત? અમારા ટૂઅર ગાઈડે અમને દેખાડ્યું ન હોત તો અમે કદાચ તેનાં પર બહુ ધ્યાન પણ દેત. :)

• 

• 

Give me flowers while I can smell them અને તેની બાજુનું મ્યુરલ – ઝૂલૂ પેઈન્ટરનું ‘Sprinkle’ the spread love diety એટલાં મોટાં છે કે, રસ્તાની પેલે પારથી લીધો છે એટલે જ તેનો આખો ફોટો ખેંચી શકાયો છે. બાકી તેની બીજી લીલી પાંદડી સુધી પણ હું ન પહોંચી શકું તેટલી તેની હાઈટ છે!

• 

• 

• 

જે મેક્કે નામનાં કલાકારે ‘નોલા મ્યુરલ પ્રોજેક્ટ’ની મદદથી બનાવેલું પેલાં સૂર્યમુખીવાળું મ્યુરલ એક બહુ જ અગત્યની સોશીયલ કૉમેન્ટરી છે. અમેરિકામાં દર વર્ષે ખૂબ મોટી સંખ્યામાં આફ્રિકન અમેરિકન (કાળા) યુવાનો અને બાળકો ગન વાયલન્સમાં માર્યા જાય છે તે પરિસ્થિતિની વાત આ આર્ટવર્ક માં છે. ફૂલોનો ગુલદસ્તો લઇને ઊભેલો છોકરો કોઈની કબર પર ફૂલ અર્પણ કરતો હોય તે ભાવ પણ અહીં દ્રશ્યમાન છે.

આ હિંસા પાછળ ઘણાં કારણો છે. તેમાં નું મુખ્ય કારણ એ છે કે, અમેરિકાની કુખ્યાત ગન લોબીઝ કોઈ વ્યવસ્થિત ગન-કંટ્રોલનો કાયદો પસાર થવા દેતી નથી અને વોલમાર્ટ જેવાં પ્રોવિઝન સ્ટોર પર કોઈ પણ સામાન્ય વ્યક્તિ પોતાનું આઇડી દેખાડીને બંદૂકો ખરીદી શકે તેટલી ખરાબ હાલત છે. બંદૂકો સહેલાઈથી પ્રાપ્ય હોવાનાં કારણે હાલતા ‘ને ચાલતા ત્યાંની સ્કૂલોમાં માસ શૂટિંગ થાય છે જેનો ભોગ નિર્દોષ બાળકો બને છે. આ ઉપરાંત ત્યાંનાં જનમાનસમાં વણભૂસાયેલી રંગભેદની નીતિનાં કારણે પુલીસ વાયલન્સમાં કાળાં લોકો સૌથી વધુ પ્રમાણમાં માર્યા જાય છે.

તાજેતરમાં બહુચર્ચિત પેલું જ્યોર્જ ફ્લોયડ અને બ્રિઓના ટેલરનું પુલિસ હિંસાને કારણે થયેલું મૃત્યુ પણ આ જ પ્રોબ્લેમનો ભાગ છે, જેની વાત જે મેક્કેનાં આ મ્યુરલમાં થઈ રહી છે. આ ભેદભાવ વિરુદ્ધ મોટાં પાયાનાં દેખાવ તો તાજેતરમાં થયાં છે જ્યારે, જે જેવા કલાકારો પોતાની કળા દ્વારા વર્ષોથી આ પરિસ્થિત વિશે લોકોને સભાન કરતા આવ્યા છે.

જે જેવાં અસંખ્ય કલાકારોનું આ આર્ટીસ્ટિક એક્સપ્રેશન સ્ટ્રીટ આર્ટનાં ખરા પાવરનું પણ પ્રતીક છે. જાહેરમાં, દરેકને, વિનામૂલ્યે ઉપલબ્ધ થતું આવું આર્ટ બીજું કંઈ નહીં તો આવાં અગત્યનાં મુદ્દાઓ પર એક વાતચીત તો શરૂ કરે જ છે. આ પાવર આર્ટ ગેલેરીઓમાં નથી. હું માનું છું કે, આવાં ભારે વિષયો પર ભાષણો કરતાં આવાં આર્ટની અસર પણ લોકો પર ઊંડી અને ઘેરી રહે છે.

એક પોસ્ટમાં, એક મ્યુરલનાં સંદર્ભમાં આખો સિનારિયો સમજાવી ન શકાય, આ એટલો મોટો વિષય છે. તેનાં વિશે વધુ જાણવા માંગતા લોકોએ Moonlight, Last Black Man in San Francisco, Get Out જેવી ફિલ્મો જરૂર જોવી.

ફેટ્સ ડોમીનો – અમેરિકાનો એક પ્રખ્યાત પિયાનિસ્ટ, સિંગર અને સૉન્ગ-રાઇટર હતો અને તેમની યાદમાં જૉન બુકાટીએ નીચેનું મ્યુરલ બનાવેલું.

આ પતંગિયાંવાળું મ્યુરલ શેનું હશે? તમને શું લાગે છે? આ મ્યુરલ પાસે પહોંચીને અમારા ગાઇડ ટાઇલરે અમને આવો સવાલ પૂછ્યો હતો અને કહ્યું હતું કે, જો કોઈ સાચો જવાબ આપી શકશે તો તેને એ ટ્રીટ આપશે. બે ત્રણ જણે કૈંક જવાબો આપ્યા પણ, એ સાચા જવાબથી ખાસ્સાં દૂર હતાં. મારાં મગજમાં એક વિચાર આવ્યો હતો પણ, એ વિષે હું બહુ કૉન્ફિડન્ટ નહોતી છતાં મેં હિંમત કરીને તેને કહ્યું, “આ જોઈને મને પેલું હૅનિબલ કૅનિબલવાળું ફિલ્મ યાદ આવે છે. ‘સાઇલન્સ ઑફ ધ લૅમ્બ્સ’ જેવી કૈંક ફીલિંગ આવે છે.” અને મારો જવાબ સાચાં જવાબની ખૂબ નજીક હતો! આ મ્યુરલનું નામ છે ‘મિરાન્ડા ગ્રે’. 1963માં ‘ધ કલેક્ટર’ નામની એક નવલકથા આવેલી. તે એક ‘ક્રાઇમ થ્રિલર’ હતી. આ નવલકથાએ વાચકો પર એટલી ગાઢ અસર કરી છે કે, ઇંગ્લિશ ભાષા બોલતાં દેશોમાં ઘણાં બધાં સીરીયલ કિલર્સ, કીડનેપર્સ અને મર્ડરર્સે આ નવલકથાને પોતાની ઇન્સ્પિરેશન તરીકે ગણાવી છે! આ નવલકથા પરથી પ્રેરણા લઈને ઘણાં બધાં લેખકો અને કલાકારોએ પણ ઘણું સર્જન કર્યું છે અને ‘સાઇલન્સ ઑફ ધ લૅમ્બ્સ’ પણ તેમાંનું એક છે! હું સાઇલન્સ ઑફ ધ લૅમ્બ્સ પણ વચ્ચે બે-ત્રણ વખત આંખ બંધ કર્યા વગર જોઈ નહોતી શકી તો, આ નવલકથા તો કેવીયે હશે – મને વિચાર આવી ગયો. ll great art inspires art (and even crime in this case).

I’ve got a bad case of wanderlust – સારા એરનથાલે આ મ્યુરલ મારા માટે જ બનાવ્યું છે :D .સારા હાલ ન્યુ યૉર્ક રહે છે અને પોતાનાં મ્યુરલ્સ સાથે આખી દુનિયામાં ફરે છે. પોતાનાં મ્યુરલ્સ નીચે એ દેવનાગરીમાં પોતાનું નામ સાઈન કરે છે! તેની આ આગવી શૈલી છે. ઠેક-ઠેકાણે તે આ જ સ્ટાઇલની આવી જ દેખાતી ઢીંગલી દોરે છે અને તેનાં નીચે કોઈ મૅસેજ લખે છે. નીચેનાં ફોટોને ધ્યાનથી જોશો તો દેખાશે કે, સારાએ કોઈક બીજાનાં મ્યુરલને ઊખાડીને ત્યાં પોતાનું મ્યુરલ લગાવ્યું છે. હા, ‘લગાવ્યું’ છે, ‘દોર્યું’ નથી. ઉપરનાં સારાનાં મ્યુરલ સિવાયનાં તમામ સ્પ્રે પેઇન્ટથી દીવાલ પર દોરવામાં આવ્યાં છે જ્યારે, સારાએ પોતાનાં મ્યુરલનું સ્ટેન્સિલ બનાવીને તેને દીવાલ પર ચોંટાડ્યું છે અને સફેદ રંગની પ્રકૃતિ પારદર્શક હોવાને કારણે નીચેનાં જૂનાં મ્યુરલની લાલ છાપ હજુ પણ દેખાય છે. :)

આ મ્યુરલ જોઈને ટૂઅરમાં આગળ વધતા પહેલા અમે એક નાનકડો બ્રેક લીધો હતો અને મને લાગે છે કે, આપણે પણ અહીં બ્રેક લેવો જોઈએ. આવતી પોસ્ટ માટે હજુ તો આવાં કેટલાંયે મ્યુરલ્સ અને તેમની સાથે જોડાયેલાં કિસ્સા-કહાનીઓ બાકી છે અને પેલી સ્પ્રે-પેઇન્ટ/સ્ટેન્સિલ જેવી બીજી ઘણી બધી ઇન્ટરેસ્ટિંગ ડિટેઇલ્સ પણ!