મારી યુનિવર્સિટીમાં દર ગુરુવારે નાની માર્કેટ ભરાય છે. ઘણાં બધાં સ્ટૂડન્ટ ગિલ્ડનાં અને સ્ટૂડન્ટ ક્લબનાં સ્ટોલ લાઈબ્રેરીની બરાબર સામે લાગેલાં હોય છે. ૨૦૦૯માં પહેલી વખત આ સ્ટોલ જોયા હતાં. અમુક સમય પછી મારો પરિચય મલિસ્સા સાથે થયો હતો. વિમેન્સ કલેક્ટીવની એ પ્રેસીડન્ટ હતી. હિપ્પી જેવો દેખાવ, વાળમાં ડ્રેડલોક્સ પણ સ્વભાવે એ બહુ મળતાવડી હતી. એ એક વર્ષ પછી મેં મલિસ્સાને કેમ્પસ પર ક્યારેય નથી જોઈ. તેનો નંબર પણ હવે મારી પાસે નથી. તેને મળ્યાં પછી મને એવું લાગ્યું હતું કે, તેનાં વિશે કંઇક વાત અસામાન્ય હતી. પણ, એ શું એ મને ક્યારેય ખબર ન પડી. એક વખત ગુરુવારે અમે વિમેન્સ કલેકટીવનાં સ્ટોલ પર ઊભા હતાં અને અમારી બાજુમાં એક ‘રેઈનબો પ્રાઈડ’નો સ્ટોલ હતો. ત્યારે તેણે મને પૂછ્યું હતું કે, હું આ બાબતે શું વિચારું છું. મને ખબર નહોતી રેઈનબો પ્રાઈડ શું છે એટલે મેં તેને પૂછ્યું. ત્યારે તેણે કહ્યું એ એલ.જી.બિ.ટી.નાં ઈશ્યુ પર જાગૃતિ લાવવાનું કામ કરે છે. એલ.જી.બિ.ટી.?! તેણે કહ્યું ‘લેસ્બિયન, ગે, બાઈ-સેક્શુઅલ, ટ્રાન્સજેન્ડર’.

ત્યારે મને એક જ વિચાર આવ્યો. “O wow. So, this thing is real”. અત્યાર સુધી મેં પોતે બહુ વિચાર્યું નહોતું કે, આ વિષય પર મારું સ્ટેન્ડ શું છે કારણ કે, મને કોઈએ પૂછ્યું નહોતું અને આપણાં જેવાં સમાજમાં રહીને મને ક્યારેય આ બાબતે વિચારવાની જરૂર નહોતી પડી. જો કે, ભારતમાં રહેતાં મેં ચિત્રલેખામાં માનવેન્દ્રસિંહ ગોહિલની વાત જ્યારે છાપે ચડી હતી ત્યારે આછું પાતળું ચિત્રલેખામાં આપણે ત્યાં રહેલી અન્ડરગ્રાઉન્ડ એલ.જી.બિ.ટી કમ્યુનિટી વિશે વાંચ્યું હતું અને ત્યારે તે વાંચીને ખબર પડી હતી કે, આ લોકોને તકલીફ થાય છે સમાજમાં. પણ, આ વિષયે મારું જ્ઞાન એ એકાદ-બે આર્ટિકલ પૂરતું સીમિત હતું. હા, એક બાબતે હું વર્ષોથી ક્લિઅર હતી કે, ગમે તે ગમે તેની સાથે ગમે તેટલી વાર અને ગમે ત્યાં સુવે, ઇટ્સ નન ઓફ માય બિઝનેસ. ક્યારેય છે નહીં, હતો નહીં અને હશે નહીં. કોઈએ પોતાની જિંદગી કઈ રીતે જીવવી એ તેઓનો પ્રશ્ન છે મારો નહીં. કદાચ એટલે જ એલ.જી.બિ.ટી વિશે મારો ઓપિનિયન નક્કી કરવામાં મને બહુ વાર ન લાગી. હું તેમને સપોર્ટ કરું છું એવું નક્કી થઇ ગયું. પણ, આ હજુ આ ફક્ત મુદ્દાનું ઉપરનું સ્તર છે. કાશ દોસ્તાનામાં જોયું એટલું ફની આ હોત!

થોડો સમય ગયો પછી મારાં સંપર્કમાં ઘણાં ગે, લેસ્બિયન અને બાઈ-સેક્શુઅલ લોકો આવ્યાં. (ટ્રાન્સજેન્ડરનો મુદ્દો થોડો અલગ છે) આ બધાં લોકોને ફક્ત અને ફક્ત તેમનાં પાર્ટનરનાં પ્રેફરન્સને કારણે કેટલાં સામાજિક અને રાજકીય ભેદ-ભાવ અને તકલીફો સહન કરવાં પડ્યાં છે તેનાં વિશે મેં જાણ્યું. આ બધી બાબતોમાં એક વસ્તુ બહુ અગત્યની છે. જ્યાં સુધી તમારાં પોતાનાં મિત્ર કે નજીકની કોઈ વ્યક્તિ સાથે બને નહીં ત્યાં સુધી આવા સામાજિક મુદ્દા આપણને બહુ દૂર લાગતાં હોય છે. અને જેવું કોઈ વિકટીમ આપણી આસપાસ આપણાં ગાઢ સંપર્કમાં આવે કે, પુસ્તકો અને મેગેઝીનમાં વાંચેલી આ વાર્તાઓ આપણાં માટે અચાનક હકીકત બની જાય છે. ત્યારે આ મુદ્દા આપણી પોતાની હકીકત બની જાય છે અને પછી આપણે વિચારતાં થઈએ છીએ. જે બધી બાબતો આપણે ટેકન ફોર ગ્રાન્ટેડ લઈએ છીએ એ બધું મેળવવું અમુક લોકો માટે કેટલું અઘરું હોય છે! અને તે પણ કોઈ નક્કર કારણ વિના.

મારી એક મિત્ર વેલેરી (અમે તેણે વી કહીએ છીએ) એશિયન બેકગ્રાઉન્ડમાંથી આવે છે. તે તેનાં મમ્મી અને નાની બહેન સાથે રહે છે. તેનાં મમ્મી ચાઇનીઝ-ભારતીય મિક્સ છે અને સિંગાપોરમાં જન્મેલાં અને ઉછરેલાં છે. વી બાઇસેક્શુઅલ છે. પણ, તેનાં મમ્મીને આ વિશે નથી ખબર. અમારે કોઈએ ભૂલથી પણ આ વિશે તેનાં મમ્મીની હાજરીમાં કંઈ બોલવાનું નથી. જો કે, હવે તો તેને ખબર પડે તેમ પણ નથી.એ છેલ્લા ૪ વર્ષથી ઍલેક્સ સાથે છે અને તે બંને રિલેશનશિપમાં છે. તે બંને જૂદાં પડે તેવી કોઈ શક્યતા નથી. ઍલેક્સ સાથે અને અન્યો સાથે આ સમયગાળામાં વાત કરતાં મને ખબર પડી કે, ગે, લેસ્બિયન અને બાઇસેક્શુઅલ લોકોની સમાજમાં કમી નથી અને છતાંયે તેમની હાજરી સ્વીકારવામાં સમાજ અચકાય છે. ધાર્મિકો તેમાં સૌથી પહેલાં છે. મોટાં ભાગનાં ધર્મો હોમો-સેક્શુઆલિટીને પાપ ગણાવે છે (હિંદુ અને બૌદ્ધ આ વિશે કશું કહેતાં હોવાનું મારાં ધ્યાનમાં નથી). અને એટલે તેઓ ‘પાપી’ઓ ને સમાજમાં સ્વીકારવાની ના પાડે છે. આ લોકો એ નથી સમજતાં કે, તમે જે ધર્મની વાત કરો છો એ તમારો પોતાનો અંગત ધર્મ છે. જે લોકો તેમાં નથી માનતાં તે કદાચ નરકમાં સળગે તો પણ તમારે શું?

મારો એક કલીગ હતો મેથ્યુ (મેટ). મેટ અમેરિકામાં જન્મેલો અને ઉછરેલો છે. તેને જેફ નામનાં એક કોરિયન સાથે પ્રેમ થયો. એ સમયે અમેરિકામાં કાયદાનાં અભાવે એ જેફને પોતાનાં સાથી તરીકે અમેરિકા ન લાવી શક્યો. અંતે તે બંનેએ ઓસ્ટ્રેલિયા આવવાનું નક્કી કર્યું. અહીં કાયદાની નજરમાં લગ્ન કર્યાં અને તે બંને છેલ્લાં ચાર વર્ષથી એકબીજાને પરણેલાં છે. મેટને અનિચ્છાએ પણ પોતાનું ઘર, પોતાનો દેશ છોડવો પડ્યો. ફક્ત એટલા માટે કે, તેને સ્ત્રીને બદલે એક પુરુષ સાથે પ્રેમ થયો. એ તેની મમ્મીની બહુ નજીક છે. પણ, તેને પરાણે અહીં આવવું પડ્યું અને એટલે તેની મમ્મીથી દૂર થવું પડ્યું. આ બધું જોયા પછી હવે હું ખુલ્લી રીતે ગે રાઈટ્સને સપોર્ટ કરું છું. તેમાંથી એક મિત્રની ઓળખાણ થઇ. એ મુંબઈ રહે છે અને એ ગે છે. અને ધીમે ધીમે આ મુદ્દા પર ચર્ચાઓ થવા લાગી વિવિધ લોકો સાથે તેમ તેમ લોકોની ઘણી વિચિત્ર માન્યતાઓ મને જાણવા મળી.

ઘણાં એવું કહે છે કે, ગે હોવું કુદરતી નથી. એક આખો વિચાર એવો પ્રવર્તમાન છે કે, લોકો પોતે પોતાની સેક્શુઆલીટી પસંદ કરે છે. ખરેખર એવું નથી. હોમોસેક્શુઅલ, હેટેરોસેક્શુઅલ કે બાઈસેક્શુઅલ હોવું એ બાયોલોજીકલ વસ્તુ છે અને સાઈકોલોજીકલ નહીં. વળી,વાત ફક્ત સેક્શુઆલીટીની નથી. આ ચર્ચા ખરેખર તો ઘણાં પ્રશ્નો ઊભા કરે છે. જેમાંનો સૌથી પહેલો જેન્ડર કન્વેન્શનલ બિહેવિયર પર છે. તમારી જાતિ પ્રમાણે તમારાં કપડા, રમકડાં, બોલ-ચાલ વગેરેનાં જે ચોકઠાં આપણે બનાવ્યા છે અને મેલ અને ફિમેલ જેવા બે જેન્ડર આપણે મુખ્ય માનીએ છીએ આ બધાં સામે સવાલ ઊભા થાય છે. આ ઉપરાંત બીજી એક વસ્તુ જે જોવા મળે છે તે એવી છે કે, આપણામાં ઘણાં પુરુષોને લેસ્બિયન છોકરીઓ સામે પ્રોબ્લેમ નથી. Lesbians – Hot, Gays – yuck! એક પુરુષનું સ્ત્રૈણ હોવું ખરાબ છે પણ, એક સ્ત્રી જો પુરુષ જેવું બિહેવ કરે તો તે ચાલે. (?!) એ માનસિકતા માટે પણ એક શબ્દ છે ‘પેટ્રિયાર્કી’ તેનાં વિષે ફરી ક્યારેક વાત. આ ઉપરાંત એક સ્ટડી એવું પણ બતાવે છે કે, મોટાં ભાગનાં હોમોફોબિક (હોમોસેક્શુઅલ લોકોથી ડર લાગવો એટલે હોમોફોબિયા) લોકો અંદરખાને ખરેખર હોમોસેક્શુઅલ હોય છે. એમાં જોવા જેવી વાત તો એ છે કે, તેમનાં પોતાનાં પર આ પ્રયોગ થયો હોવા છતાં, તેનું પરિણામ તેમની નજર સામે હોવા છતાં મોટાં ભાગનાં આ પુરુષો પ્રયોગનાં પરિણામને ખોટું ઠરાવે છે. આનો મતલબ તો એ જ થયો ને કે, મોટાં ભાગનાં પુરુષો માટે ‘સ્ત્રી જેવું હોવું’  કે કન્વેન્શનલી સ્ત્રીઓને ગમતું કંઈ પણ ગમવું એ શરમની વાત છે. પુરુષ હોવું એ સ્ત્રી હોવા કરતાં ચડીયાતા હોવાની આ મેન્ટાલીટી અને ‘એક દીકરો તો હોવો જ જોઈએ’વાળી માન્યતા અંતે તો એક જ વસ્તુ થઇ ને!

અને આપણા જેવા સમાજમાં જ્યાં ‘ગે’ મોટાં ભાગનાં લોકો માટે એક જોક છે, ત્યાં જે ખરેખર ગે છે તેમનું શું? માનવેન્દ્રસિંહની જેમ પરિવાર બહિષ્કાર કરે તે બધું તો ઠીક છે. પણ, અંગત રીતે પણ આ લોકોને પોતાનાં પાર્ટનર શોધવામાં જે તકલીફ પડે એ નફામાં. કારણ મોટાં ભાગની આ કમ્યુનીટી આપણે ત્યાં છૂપી છે. કોઈને ખબર ન પડે તેવી રીતે! આ તો ઉપકાર માનો કાયદાનો કે, એટ લીસ્ટ હોમોસેક્શુઆલીટીને હવે ૨૦૦૯થી આપણે ક્રિમિનલ નથી ગણતાં.* લોકો (ખાલી હિન્દુસ્તાનમાં નહીં દુનિયામાં પણ) જાણતા નથી એટલે આ બધી તકલીફો છે. પણ, એનાંથીયે મોટી તકલીફ એ છે કે, જાણવા માંગતા નથી! અન્ય સામે ચર્ચામાં ઉતરવું સહેલું છે. પણ, જ્યારે સવાલ જાત સામે હોય અને આપણી પોતાની માન્યતાઓનું જાતે ખંડન કરવાની વાત હોય ત્યારે આપણે કેટલાં ભાગતાં હોઈએ છીએ ને.

જેઓ વધુ જાણવા ઇચ્છતાં હોય તેમનાં માટે આ અમુક ડોક્યુમેન્ટરી:

આ પોસ્ટ લખાઈ તેનાં થોડાં જ મહિનાઓ પછી સુપ્રીમ કોર્ટે હોમોસેક્શુઆલિટીને ક્રિમિનલ જાહેર કરી. :(

આ પહેલાની પોસ્ટમાં લખ્યું હતું તેમ આ ઘરમાં અમે ચાર છોકરીઓ છીએ અને ચારેય બહિર્મુખી (extrovert) સ્વભાવની છે. ઉપરાંત અમે બધાં બિલકુલ અલગ દુનિયામાં જન્મેલાં અને ઉછરેલાં છીએ. આ કારણોસર દરેક વાત જે સોફા પર બેસીને બધાં વચ્ચે થતી હોય, તેમાં ૪ અલગ અલગ દુનિયાની ક્યારેક એકદમ સમાન તો ક્યારેક બિલકુલ અલગ અલગ વાતો અને અભિપ્રાયો સાંભળવા મળે.

‘સત્યમેવ જયતે’નો પહેલો એપિસોડ રીલીઝ થયો હતો અને એ જોઇને હું ખૂબ ગુસ્સામાં બહાર આવી. મેં અડેલને કહ્યું કે મને શરમ આવે છે એ જોઇને કે આજની તારીખે પણ મારા દેશમાં સ્ત્રી-ભ્રૂણ હત્યા થાય છે. અને અમે યાદ કરતા હતા કે આવો જ એક સાંદર્ભિક સંદેશ ‘ડીકટેકટર’ ફિલ્મમાં મધ્ય-પૂર્વનાં દેશો વિષે પણ આપવામાં આવ્યો હતો. એ સંવાદ જ્યાં ડીકટેકટરની પત્ની જ્યારે ગર્ભવતી હોય છે ત્યારે એ તેને પૂછે છે “So, what do you think we are having? A son or an abortion?” એ ફિલ્મનાં સંદર્ભમાં આ હાસ્યાસ્પદ છે. પણ, એ તો ફક્ત એટલા માટે કે, એ ફિલ્મ એ મધ્ય-પૂર્વ અને અમેરિકા પર કટાક્ષ છે. ત્યારે અડેલનું કહેવું એમ હતું કે, અહીં જ અભ્યાસનો ફર્ક સપાટી પર આવતો હોય છે અને સ્ત્રી-ભ્રૂણ હત્યા જેવી બાબતો ત્યાં વધુ જોવા મળે જ્યાં અભ્યાસ ઓછો હોય. તેનો મત એવો હતો કે સ્કૂલ અને કોલેજનો અભ્યાસ ભલે કોઈ વ્યક્તિને સંપૂર્ણપણે બદલી ન શકે પણ, આવી બધી બાબતોને અટકાવી શકે છે. ત્યારે મે તેને સત્યમેવ જયતેમાં જે જોયું/સાંભળ્યું એ તેને કહ્યું હતું કે, આ બાબત ભણેલા-ગણેલા પરિવારોમાં પણ બને છે. આખો પરિવાર ડોક્ટર હોય તેવા પરિવારોમાં પણ!

મારા મતે આ એક એવો સામાજિક મુદ્દો છે જેની શરૂઆત પણ કદાચ ભણેલા વર્ગમાં થઇ હશે. નવી ટેકનોલોજીની ખબર ભણેલાઓને અને સ્કોલારને જ સૌથી પહેલા પડતી હશે ને! બરાબર આ વાત ચાલતી હતી ત્યારે જ મેલ ઘરમાં આવી અને તેણે પોતાનાં દેશ વિષે કહ્યું. વાત હવે ભ્રૂણ હત્યામાંથી બદલીને સ્ત્રીઓની પરિસ્થિતિ ઉપર આવી હતી. મેલનાં માતા-પિતાના લગ્નમાં તેનાં પિતાના પરિવારે ખૂબ વિરોધ કર્યો હતો. ત્યારે મે એને પૂછ્યું હતું કે તારા માતા પિતાની ઉંમર કેવડી હતી જ્યારે તેમનાં લગ્ન થયા? તેણે કહ્યું ૧૬ કે ૧૭. તે બંને એકબીજાને હાઈસ્કૂલમાં પસંદ કરતા હતા અને હાઈસ્કૂલમાં જ તેની માતાને ખબર પડી કે તે ગર્ભવતી છે. તેનાં પિતાએ તેની માતા સાથે લગ્ન કર્યા પણ તેનાં દાદા-દાદીએ તેનાં પિતા માટે કોઈ અન્ય છોકરી પસંદ કરીને રાખી હતી અને એ બાબતે તેની માતાને ૧૧ વર્ષ સુધી ઘણું સહન કરવાનું આવ્યું અને તેમણે એકબીજાથી અલગ થવાનું નક્કી કર્યું. તેણે મને કહ્યું કે ‘ટીન પ્રેગ્નન્સી’ એ ઝામ્બિયામાં એક મોટો મુદ્દો છે. તેનાં પિતા માટે જ્યારે તેનાં પરિવારે ફરીથી કોઈ શોધવાનું નક્કી કર્યું. ત્યારે એક વખત તેણે પોતાનાં ઘરમાં કોઈ છોકરીને જોઈ. મેલ કહે છે કે તે છોકરી મેલ કરતાં ફક્ત ૨-૩ વર્ષ મોટી હતી. એ વ્યક્તિને એ પોતાની ‘માતા’ તરીકે ક્યારેય જોઈ ન શકે. તેણે જોયું તો એ છોકરીને ખરેખર કોઈ વાંધો નહોતો તેનાં પિતા સાથે લગ્ન કરવાનો! ત્યારે મેલએ તે છોકરીને ૨ થપ્પડ મારી અને પોતાનાં ઘરમાંથી કાઢી. તે કહે છે કે મારા પિતાએ આમ પણ એ છોકરી સાથે લગ્ન ન જ કાર્ય હોત પણ, હું આ જોઈ જ ન શકી મારા ઘરમાં. તે એવું પણ કહે છે કે, તેનાં દેશમાં આ બધું બહુ સામાન્ય છે.

તેવી જ રીતે ઓસ્ટ્રેલિયામાં પણ હું અને અડેલ એક બાબત જોઇને બહુ અચરજ પામ્યા હતાં. અહીં ઘણી એશિયન (અહીં એશિયન એટલે ફક્ત ચાઇનીઝ સમજવું) યુવતીઓ  અમે જોઈ છે જે કોઈ ખૂબ મોટી ઉંમરનાં ઓસ્ટ્રેલિયન પુરુષની સાથી હોય. એશિયામાંથી યુવતીઓને લાવવાનું અહીં કોઈ નવી વાત નથી. આપણે ત્યાં ફિલ્મોમાં જે છોકરીઓને ખરીદી લાવવાનું જોયું હોય તેનાં કરતાં આ વસ્તુ અલગ છે. અહીં યુવતીઓ પર કોઈ દબાણ હોતું નથી. મોટા ભાગે આ તેમનો પોતાનો નિર્ણય હોય છે. તેમની પોતાની પસંદગી, એક સહેલી જિંદગી માટે. ભારત અને ચાઈનામાં આ બાબત સમાન છે. ખૂબ પૈસા-પાત્ર વર્ગમાં તેમનાં દીકરા દીકરીઓ અને તેમની પત્નીઓ ફક્ત પરિવારોની પ્રતિષ્ઠાનાં શો-પીસ છે.

શરૂઆતમાં મેં ચાઇનીઝ સ્ત્રીઓ સાથે થોડો પરિચય કેળવ્યો હતો ત્યારથી મારા મનમાં એવી છાપ હતી કે ત્યાં સ્ત્રીઓ એ પરિવાર માટેનાં સૌથી અગત્યના નિર્ણયો માટે જવાબદાર હોય છે. પણ, જીઝેલે મને કહ્યું કે એવું નથી. અંતે તો ઘરનો સૌથી વયસ્ક પુરુષ જે કહે તે જ થતું હોય છે. ઘરેલુ હિંસા ભારતમાં જેટલી હદે થાય છે તેટલી જ મલેશિયામાં પણ થાય છે. આ ઉપરાંત સાંભળીને નવાઈ લાગે પણ, ઇટલી તો તેનાં કરતાય બદતર. અત્યાર સુધી જેટલી ઇટાલિયન સ્ત્રીઓ/છોકરીઓને હું મળી છું તે બધાનો ઉછેર એ રીતે થયો છે કે તેમણે હંમેશા કોઈ ને કોઈ પુરુષ માટે જ જીવવાનું છે. પોતાનાં પતિને સમાજમાં સારો દેખાડવા માટે તૈયાર થવાનું ને તેવું કેટ-કેટલું! આ બધાં કહેવાતાં પ્રથમ વિશ્વનાં દેશ. :P